Chwilio uwch
 
15 – Moliant i Rys ap Siancyn o Lyn-nedd
Golygwyd gan Barry J. Lewis


1Rhoist, lew, win a rhost lawer,
2Rhys, faer clod, rhysyfwr clêr,
3Rhwyddfab Siancyn gyrhaeddfawl,
4Rhwym a dillyngdawd yr hawl,
5Rholant y moliant melys,
6Rhial oreusal ŵyr Rys.
7Rhoud yr aur glân, Rhodri’r glêr,
8Rhys deuluaidd, rhoist lawer,
9Rhoddion praff, rhyw ddawn proffwyd,
10Rhi Glyn-nedd, rhaglaw ynn wyd.
11Rhaid ynn win: rhedwn yno,
12Rhwymwn dy fawl, rhamant fo!
13Ni chaf, deallaf, dy well,
14Nudd ac iestus Nedd gastell.
15Hynod yw dy henw a dwg,
16Gwalchmai’r gwin, gweilch Morgannwg!
17Y mae’r glod yt am roi gwledd
18Ym Môn a thalm o Wynedd,
19A chlod ym Mhowys achlân,
20A’m iarll wyd am aur llydan.
21Aeth dy air, y mawrgrair mau,
22Eitha’ byd o’th wybodau.
23Ai rhyfedd, dachwedd dichwith,
24Bod dy fawr glod fal dwfr gwlith?
25Mor ddoeth wyd, myrdd a’th edwyn,
26Mor dda dy gorff, morddwyd gwyn,
27Mor Gymroaidd, ffurfaidd Ffawg,
28Mur y glyn, mor galonnawg,
29Mor hael uwchben dy aelwyd
30O’th bob rhyw fudd a’th bypr fwyd!
31Rhys, dy fwrdd – gan a rhost faeth,
32Ancwyn hail – yw’n cynhaliaeth
33A’n dadlau a’n diawdwledd
34A’n ffair nod yn Nyffryn Nedd.

35Af â gwawd, heb ofwy gwg,
36Efrawg yt o fro Gatwg.
37Od af, mi a gaf gyfedd,
38Blaen gwin o Fwlaen, neu fedd.
39Caf roddi cyfarwyddyd
40Ym, dros ben, am deiroes byd,
41Brud fal y byriwyd efô,
42A’r cronigl, eiriau cryno,
43Buchedd seiniau ni bechynt,
44Bonedd Owain Gwynedd gynt;
45Bwrw rhif, ti a’th burawr, Rhys,
46Brenhinedd bro ein hynys;
47Dwyn ar fyfyrdod ein dau
48Drioedd ac ystorïau;
49Dysgu ym – llyna dasg iawn! –
50Dalm mawr o odlau Meiriawn;
51Clybod a gwybod o gwbl
52Gwawd Cynddelw, gwead ceinddwbl.
53Oes uncorff, Rys ap Siancyn,
54Arall hael a ŵyr oll hyn?
55Nac oes, gywiwfoes gyfun,
56Yn y tir onid dy hun.
57Duw a roes (degoes digeirdd)
58Yt olud byd (nid tlawd beirdd!),
59A Duw a rydd wrth dy raid
60Yt einioes, lyfr Brytaniaid.

1Rhoddaist, lew, lawer o win a chig rhost,
2Rhys, stiward y mawl, derbynnydd beirdd,
3mab hael Siancyn a gipiai fawl,
4dyfarnwr caethiwed a rhyddhad mewn achos llys,
5Rolant y moliant melys,
6ŵyr Rhys brenhinaidd a gorau dy gymwynas.
7Byddet ti’n rhoi’r aur pur, Rhodri’r beirdd,
8Rhys croesawgar, rwyt wedi rhoi llawer,
9rhoddion bras, un a chennyt ddawn gymwys proffwyd,
10arglwydd Glyn-nedd, rhaglaw i ni wyt ti.
11Mae arnom angen gwin: gadewch i ni redeg yno,
12gadewch i ni glymu mawl at ei gilydd i ti, boed iddo fod yn rhyfeddod!
13Ni chaf, rwy’n deall, neb gwell na thi,
14Nudd ac ustus castell Nedd.
15Hynod yw dy enw ac arweinia
16weilch Morgannwg, Gwalchmai’r gwin!
17Mae’r clod i ti am roi gwledd
18ym Môn a rhan helaeth o Wynedd,
19a chlod ym Mhowys i gyd,
20a’m hiarll wyt ti o ran aur helaeth.
21Mae’r gair amdanat, fy nhrysor mawr, wedi ymledu
22hyd eithafion y byd oherwydd dy ddysg.
23Ai rhyfedd ydyw, un a wnâi gyflafan ddiymdroi,
24fod dy glod mawr fel dŵr y gwlith?
25Mor ddoeth wyt ti, mae lliaws yn dy adnabod,
26mor dda dy gorff, a chennyt forddwyd gwyn,
27yn gymaint o Gymro, yn Ffwg lluniaidd,
28mur y glyn, mor lew,
29mor hael uwchben dy aelwyd
30o ran dy ffafr o bob math a’th fwyd a baratowyd â phupur!
31Rhys, dy fwrdd – bara gwyn a bwyd wedi ei rostio,
32gweinyddiad gwledd – yw’n cynhaliaeth
33a’n man cyfarfod a’n gwledd o ddiod
34a’n ffair enwog yn Nyffryn Nedd.

35Af â chanmoliaeth, heb ymweliad gwg,
36i ti fel Efrog o fro Cadog.
37Os af, fe gaf i wledd,
38pigion y gwin o Boulogne, neu fedd.
39Fe gaf wybodaeth yn cael ei rhoi
40i mi, ar ben hynny, am dair oes y byd,
41hanes Prydain yn union fel y’i lluniwyd,
42a’r cronicl, geiriau cryno,
43bucheddau seintiau nad arferent bechu,
44bonedd Owain Gwynedd gynt;
45cyfrif nifer, ti a’th fardd, Rhys,
46brenhinoedd tir ein hynys;
47dwyn ar gof i ni’n dau
48drioedd a hanesion;
49dysgu i mi – dyna dasg deilwng! –
50gyfran fawr o awdlau Meirion;
51clywed ac ymgyfarwyddo’n drylwyr
52â chanu Cynddelw, gwead dwbl hardd.
53Oes unrhyw ddyn hael arall, Rhys ap Siancyn,
54o gorffolaeth debyg, sy’n gwybod hyn oll?
55Nac oes, un a chennyt foesau cyson tra theilwng,
56neb yn y tir ac eithrio ti dy hun.
57Rhoddodd Duw (bywyd teg y rhai di-nam)
58gyfoeth y byd i ti (nid yw beirdd yn dlawd!),
59ac fe fydd Duw yn rhoi yn ôl dy angen
60fywyd i ti, lyfr y Brythoniaid.

15 – In praise of Rhys ap Siancyn of Glyn-nedd

1You’ve given, O lion, much wine and roast meat,
2Rhys, steward of praise, receiver of poets,
3generous son of Siancyn who used to win praise,
4in whose gift is bondage and release in a legal claim,
5Roland of the sweet praise,
6royal, most rewarding grandson of Rhys.
7You would give the pure gold, O Rhodri of the poets,
8Rhys the hospitable, you have given a great amount,
9extensive gifts, one with the proper ability of a prophet,
10lord of Glyn-nedd, you are bailiff over us.
11We need wine: let’s run there,
12let’s bind together praise for you, may it be a marvel!
13I’ll never find, I realise, anyone better than you,
14Nudd and justiciar of the castle of Neath.
15Your name is distinguished, and take the leadership
16of the falcons of Glamorgan, O Gawain of the wine!
17You are famed for giving a feast
18through Anglesey and much of Gwynedd,
19and famed throughout Powys,
20and you are my earl as regards the giving of much gold.
21Word about you, my great treasure,
22has reached the furthest points of the world on account of your learning.
23Is it any wonder, one who would make swift slaughter,
24that the great praise for you is like the water of dewdrops?
25You are so wise, a myriad know you,
26so well-shaped in your body, with a white thigh,
27such a proper Welshman, a Fulk so well-proportioned,
28the rampart of the vale, so valiant,
29so generous presiding over your hearth
30with your favour of every kind and your food spiced with pepper!
31Rhys, your table – white bread and roast provender,
32the serving up of a feast – is our sustenance
33and our place of assembly and our feast of drink
34and our famous fair in the Neath Valley.

35I will take praise, without the visitation of a frown,
36to you as the Efrog of the land of St Cadog.
37If I do go, I’ll have a feast,
38the choicest wine from Boulogne, or mead.
39I’ll be given knowledge,
40what’s more, concerning the three ages of the world,
41British history just as it was written,
42and the chronicle, succinct words,
43lives of saints who did not sin,
44the lineage of Owain Gwynedd, long ago;
45reckoning the number, you and your poet, Rhys,
46of the kings of the realm of our island;
47bringing to both our recollections
48triads and histories;
49teaching me – there’s a worthy task! –
50a good number of the poems of Meirion;
51hearing and knowing thoroughly
52the poetry of Cynddelw, a fine double weave.
53Is there any other generous man, Rhys ap Siancyn,
54of like build, who knows all this?
55No, there is not, you who have very worthy, unfailing manners,
56any in the land save you yourself.
57God has given you (the fair life of those who are faultless)
58the wealth of the world (poets are not poor!),
59and God will grant according to your needs
60life to you, O book of the Britons.

Y llawysgrifau
Mewn dwy lawysgrif yn unig y cadwyd y gerdd hon, sef Pen 57 (c.1440) a Pen 312, copi gan John Jones, Gellilyfdy, o’r testun yn Pen 57. Ar Pen 57 yn unig, felly, y seiliwyd y testun golygedig. Mae’r testun mewn cyflwr ardderchog, hyd y gellir barnu, ac mae’n debygol fod rhyw gysylltiad agos rhwng y sawl a’i copïodd a’r bardd ei hun.

Trawsysgrifiad: Pen 57.

stema
Stema

3 Siancyn  Llawysgrif Iankyn. Mae orgraff enwau o darddiad Saesneg yn aml yn amrywio, a siancynn yw ffurf y llawysgrif yn 53 lle mae’r gynghanedd yn cadarnhau s-.

6 ŵyr Rys  Awgryma orgraff y llawysgrif (rys) fod Rys wedi ei dreiglo yma, cf. TC 108 am dreiglo ar ôl ŵyr.

12 rhwymwn  Felly’r llawysgrif: nid oes sail dros ddarllen rhwymyn fel yn GGl.

13 ni chaf  Llawysgrif nychaf, orgraff ganoloesol gyffredin am ni chaf. Nid yw nychaf (GGl) yn gweddu i’r cyd-destun.

20 am aur  Gellid hefyd a’m aur, gan nad oes h- yn dilyn ’m yn a’m iarll ychwaith.

53 ap  Llawysgrif ab. Diau fod y gwahaniaeth sain yn ansicr o flaen s, gw. yr ymdriniaeth yn CD 210–12, lle nodir mai ynganiad di-lais sydd fwyaf cyffredin o flaen s.

57 a roes  Llawysgrif arroes. Mae’r copïydd yn gwahaniaethu’n gyson rhwng r a rh (a sillefir ganddo fel rr neu R), felly mae’n rhaid cymryd mai baglu a wnaeth yma.

Ymranna’r cywydd mawl hwn i Rys ap Siancyn yn ddwy ran. Yn y rhan gyntaf, mae’r pwyslais ar haelioni a pherchentyaeth y noddwr. Mae Rhys yn rhoi gwin ac aur a chig rhost, ac mae enwogrwydd ei wleddoedd wedi ymestyn i’r Gogledd (enwir Môn, Gwynedd a Phowys yn llinellau 18–19). Ond mae’r thema awdurdod yn amlwg iawn hefyd. Cymherir croeso Rhys i’r beirdd sy’n dod â’u mawl â gwaith swyddog ystad neu arglwyddiaeth yn casglu trethi neu renti: mae Rhys yn faer (2), yn rhysyfwr (2), yn rhaglaw (10) ac yn iestus (14). Effaith y trosiadau hyn yw dyrchafu Rhys uwchben y beirdd a phwysleisio ei awdurdod drostynt, gan awgrymu eu bod hwythau’n ddarostyngedig iddo ef. Mae’n debygol fod sail lythrennol i’r trosiadau hyn, sef fod Rhys mewn gwirionedd yn dal swyddi o’r fath. Canmolir hefyd ddysg Rhys, sy’n hysbys i’r byd cyfan (22), yn ogystal â’i gorff cydnerth (26). Cyrchfan i’r beirdd yw bwrdd y gŵr hwn (31–4).

Yn yr ail ran cawn ddarlun diddorol iawn o’r bardd a’i noddwr yn treulio’r oriau gyda’i gilydd yn astudio testunau llenyddol: llyfrau hanes Prydain (Sieffre o Fynwy yn ôl pob tebyg), bucheddau’r seintiau, achau, trioedd, chwedlau a barddoniaeth y gorffennol, gan gynnwys cerddi sy’n mynd mor bell yn ôl â’r ddeuddegfed ganrif – gwaith y Gogynfardd Cynddelw Brydydd Mawr. Unwaith eto pwysleisir awdurdod Rhys ap Siancyn: ef sy’n addysgu’r bardd yn y materion hyn, nid i’r gwrthwyneb (39–40, 49). Daw’r cywydd i ben gan ddymuno hir oes i Rys, lyfr Brytaniaid.

Dyddiad
Mae’r gerdd yn perthyn i’r 1430au. Dyddiad y llawysgrif (c.1440) yw’r unig ganllaw, gan nad yw dyddiadau’r noddwr yn eglur. Mae dyddiad cynharach na chanol y 1430au yn annhebygol am y rheswm nad oes tystiolaeth fod unrhyw un o gerddi Guto’n rhagflaenu’r cyfnod hwnnw, ond ni ellir bod yn sicr am hyn.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XCII.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 60 llinell.
Cynghanedd: croes 52% (31 llinell), traws 25% (15 llinell), sain 22% (13 llinell), llusg 2% (1 llinell).

2 maer  Swyddog a reolai ystad neu arglwyddiaeth dros yr arglwydd, gan ofalu am faterion gweinyddol, ariannol a chyfreithiol, megis casglu trethi a thaliadau, gw. GPC 2311. Yma Rhys yw’r sawl sy’n casglu treth oddi wrth y beirdd, sef eu moliant iddo, cf. y nodyn nesaf.

2 rhysyfwr  Swyddog a apwyntid gan arglwydd i dderbyn incwm rhyw dir neu arglwyddiaeth neu nifer o arglwyddiaethau, Saesneg ‘receiver’, gw. GPC 3143. Yma Rhys sy’n derbyn taliad o fawl gan y beirdd.

3 cyrhaeddfawl  Gall cyrraedd olygu ‘dal, cael, gafael yn’ a hefyd ‘ymestyn’, gw. GPC 808. Felly’r ergyd yw bod Siancyn wedi ennill mawl, neu o bosibl fod y mawl a gâi yn ymestyn (yn bell). Mae’n debygol fod yr ansoddair hwn yn goleddfu Siancyn yn hytrach na rhwyddfab, ond mae hynny’n bosibilrwydd hefyd.

4 Rhwym a dillyngdawd yr hawl  Gall fod ystyron cyfreithiol penodol i’r geiriau yn y llinell hon. Defnyddid hawl yn aml am achos a ddygid gerbron llys, gw. GPC 1828 d.g. hawl1. Gallai rhwym gyfeirio at rwym ariannol neu at garcharu rhywun. Os oedd Rhys yn gwasanaethu fel ustus (cf. 14), byddai’r cyfeiriadau hyn yn ddealladwy.

5 Rholant  Nai Siarlymaen, arwr enwog yn y traddodiad Hen Ffrangeg.

7 Rhodri  Rhodri Mawr ap Merfyn Frych, brenin Gwynedd c.844–c.878. Cofiai’r beirdd amdano fel teyrn delfrydol.

9 proffwyd  Cf. 41n.

10 Glyn-nedd  Trigai Rhys ap Siancyn yn Aberpergwm yng Nglyn-nedd, gw. Lynch 1994; Edwards 1980–1.

10 rhaglaw  Prif swyddog a chynrychiolydd yr arglwydd mewn cwmwd. Esbonnir rhai o’i ddyletswyddau yn Rees 1924: 95–8. Yn eu plith roedd cyflenwi anghenion y castell, gwysio pobl o flaen llys a’u harestio, a chasglu rhenti.

12  Caniatâi Guto i nd ateb nt, gw. CD 218–19.

12 rhwymwn … fawl  Cf. GLGC 41.39–40 Gwrando … / ar rwymo’r awdl orau ym Mhrydyn.

12 rhamant  Am yr ystyr ‘rhyfeddod’, a ddatblygodd yn ddiau oherwydd fod rhyfeddodau mor gyffredin mewn rhamantau canoloesol, gw. GPC 3034 a GMBen 21.7 golgant rhamant ‘dihareb o gal gref’.

14 Nudd  Nudd ap Senyllt, un o’r Tri Hael, gw. TYP3 5–6, 464–6 a WCD 509. Patrwm o haelioni oedd Nudd, ac am y rheswm hwn fe’i henwir yn aml gan y beirdd.

14 iestus  Ffurf ar ustus ‘ynad, barnwr’, gw. GPC 3720.

15 dwg  Mae’r gystrawen yn taro braidd yn chwithig ond nid ymddengys fod dehongliad mwy argyhoeddiadol i’w gael. Ceir twg yn golygu ‘digonedd … ffyniant’ yn ôl GPC 3656 d.g. twg2, ond dyfeisiad Iolo Morganwg ydyw yn ôl pob tebyg, a bid a fo am hynny, ni ddisgwylid iddo dreiglo’n feddal ar ôl a. Yn achos GDEp 12.12n A’r ail, da ’muail a dwg, awgryma’r golygydd y gall fod yn ffurf amrywiol ar dug neu’n ffurf trydydd unigol presennol tygio, tycio, ond tywyll yw’r llinell.

16 Gwalchmai  Gwalchmai ap Gwyar, nai Arthur mewn rhyddiaith Arthuraidd. Yn ôl y cyfeiriadau prin ato gan y Gogynfeirdd, cesglir ei fod yn arwr a nodweddid gan ffyrnigrwydd ei ymladd, gw. TYP3 367–71 a hefyd GCBM ii, 4.182n.

21–2 Aeth dy air … / Eitha’ byd  Mewn Cymraeg Canol gellid rhoi enw cyrchfan heb yr arddodiad i, gw. GMW 227–8.

22 gwybodau  Yn wyneb y disgrifiad o ddysg helaeth Rhys sy’n llenwi ail hanner y gerdd, gellir aralleirio hyn yn ‘dysg’. Ond mae’n werth cofio’r ystyron ehangach ‘cwrteisi, boneddigeiddrwydd, moes’ (GPC 1745).

27 Ffawg  Ffwg (Fulk) Fitzwarine, arglwydd Whittington yn swydd Amwythig, a fu’n herwr yn amser y Brenin John ac a ddaeth yn arwr y rhamant Eingl-Normanaidd Fouke le fitz Waryn. Cf. GIG III.41.

30 pypr  Prisid pupur, fel sbeisys eraill o’r dwyrain, yn uchel iawn yn yr Oesoedd Canol. Gw. Wilson 1973: 277–83 am drafodaeth ar ei bwysigrwydd o amser y Rhufeiniaid ymlaen.

31 can  Treiglir ef fel y gair cyntaf mewn sangiad, fe ymddengys, er nad oes angen y treiglad ar gyfer y gynghanedd. Efallai y dylid ei gysylltu â’r gair blaenorol a darllen bwrdd gan ‘bara gwyn bwrdd’.

33 dadlau  Gair ac iddo sawl ystyr, gw. GPC 871. Efallai fod Guto yn cymharu llys Rhys ap Siancyn â llys barn, cf. 14.

34 ffair nod  Gellid hefyd ‘man cynnal ffair’ neu, yn llai tebygol, ‘cyrchfan hardd’, gw. GPC 1275 d.g. ffair1 a ffair2 a 2587 d.g. nod1.

35 heb ofwy gwg  Amwys: gellid ‘heb ymweld â gwg’, hynny yw nid gwg a fydd yn wynebu’r bardd pan ddaw i lys Rhys, neu ‘heb fod gwg yn ymweld â mi’, sef na fydd achos i’r bardd wgu ac yntau’n canmol Rhys.

35–6 gwawd … / Efrawg … o fro Gatwg  Efallai nad yw’r gystrawen yn eglur ar y darlleniad cyntaf, ac yn yr aralleiriad bu’n rhaid ad-drefnu’r elfennau er mwyn cyfleu’r ystyr. Yr allwedd yw deall Efrawg yn enidol ar ôl gwawd, a chydio o fro Gatwg wrtho hefyd: gwawd Efrawg o fro Gatwg ‘mawl [iti fel] yr Efrog o fro Cadog’. Hynny yw, Rhys yw Efrog plwyf Llangatwg. Camddeallwyd y llinell yn GGl 356 gan awgrymu ‘fod y bardd Guto ap Siancyn yn dyfod o dueddau Llancarfan [prif eglwys Cadog] neu ryw Langatwg’; hynny yw, cydiwyd o fro Gatwg wrth af. Epithet yn goleddfu Efrawg yw o fro Gatwg, nid y lle mae Guto yn dod ohono.

36 Efrawg  Yr Iarll Efrog, tad yr arwr Peredur, hefyd yn enw ar un o frenhinoedd mwyaf pwerus Prydain yn hanes Sieffre o Fynwy, gw. WCD 226.

36 Catwg  Roedd Aberpergwm, cartref Rhys ap Siancyn, ym mhlwyf Llangatwg (Cadoxton). Amrywiad ar Cadog yw Catwg. Sant amlycaf Morgannwg oedd Cadog, a’i brif eglwys yn Llancarfan, gw. LBS ii: 14–42.

37 cyfedd  Neu ‘cyd-wleddwr, cyd-yfwr’, GPC 688.

38 Bwlaen  Boulogne, Ffrainc. Y ffurf arferol yn y farddoniaeth yw Bwlen, cf. GDEp 10.17 a Guto ei hun yn 75.21, 28 yn y golygiad hwn (cadarnheir y ddwy enghraifft hyn gan yr odl). Ond yma mae’r odl yn gwarantu -aen, fel sydd yn y llawysgrif.

39–40 Caf roddi cyfarwyddyd / Ym  Oherwydd presenoldeb y gair ym mae’n rhaid deall ‘fe gaf wybodaeth yn cael ei rhoi i mi’ yn hytrach na ‘fe gaf gyfle i roi cyfarwyddyd’. Rhys sy’n addysgu’r bardd, nid i’r gwrthwyneb, cf. 49 hefyd.

40 teiroes byd  Pum oes sydd i’r byd fel arfer, sef y cyfnodau cyn dyfodiad Crist (o Adda hyd Noa, o Noa hyd Abraham, o Abraham hyd Foses, o Foses hyd Ddafydd ac o Ddafydd hyd ymgnawdoliad Crist). Sonnir am deiroes byd hefyd gan Lywelyn ap Gutun, gw. GLlGt 2.1–2 Y meibion yn eu mebyd / A droes budd i deiroes byd. Yn y nodyn ar y llinellau hyn esbonia’r golygydd mai ‘y byd o ran ei bresennol, ei orffennol a’i ddyfodol’ yw’r ystyr. Ond gan mai at y bobl a drigai yn ystod y pum oes y cyfeiria pumoes bron yn ddieithriad, siawns nad ‘llawer o bobl’ yw ystyr teiroes yma ac yn yr enghraifft yng ngwaith Llywelyn ap Gutun.

41 Brud  Daw’r gair o enw Brutus, cyndaid honedig y Brythoniaid (y Cymry). Gall gyfeirio at lyfrau hanes y Brythoniaid, yn enwedig ‘Historia Regum Britanniae’ gan Sieffre o Fynwy, a droswyd droeon i’r Gymraeg ac a adwaenir yn gyffredinol fel ‘Brut y Brenhinedd’. Ond gall hefyd mai proffwydoliaethau sydd dan sylw yma. Gelwid hwythau’n brud neu’n brut yn yr Oesoedd Canol, am eu bod yn rhag-weld y Cymry’n adfeddiannu Coron Prydain, gw. GPC 334. Mewn perthynas â cronigl (gw. 42n) gwell yw derbyn yr ystyr gyntaf.

41 byriwyd  Trosiad am gyfansoddi’r Brud. Defnyddir bwrw am waith y gof yn siapio metel tawdd mewn mold, gw. GPC 356 3(a).

42 cronigl  Efallai ei fod yr un peth â brud yma, sef llyfr Sieffre o Fynwy. Posibilrwydd arall yw’r cronicl Cymraeg ‘Brut y Tywysogion’ sy’n dilyn ‘Brut y Brenhinedd’ mewn rhai llawysgrifau.

42 cryno  Byddai ‘cyflawn, cynhwysfawr’ hefyd yn addas, gw. GPC 624.

44 Owain Gwynedd  Owain ap Gruffudd, tywysog Gwynedd 1137–70.

46 brenhinedd … ein hynys  Mae llyfr Sieffre o Fynwy (gw. uchod) yn adrodd hanes nifer fawr o frenhinoedd y Brythoniaid a deyrnasai dros Ynys Prydain i gyd. Er mai ffrwyth dychymyg Sieffre ei hun oedd y frenhiniaeth hon, credai Cymry’r Oesoedd Canol yn gryf ynddi.

48 trioedd  Crynodebau o wybodaeth am hanes a chwedloniaeth y Cymry, wedi eu trefnu’n grwpiau o dri, gw. TYP3 am olygiad o’r rhai a erys.

48 ystorïau  Hefyd ‘chwedlau’; nid yw’r ffin rhwng hanes a chwedl, rhwng ffaith a ffuglen, yn hawdd ei thynnu yn yr Oesoedd Canol. Gw. ymhellach Roberts 1974–6 am ystyron y gair hwn yn y Gymraeg.

50 odlau  Ffurf luosog arferol awdl yn yr Oesoedd Canol. Awgryma’r cyfeiriad at Gynddelw Brydydd Mawr yn y llinell nesaf mai awdlau’n benodol sydd ym meddwl y bardd yma, ond fe all odlau gyfeirio at gerddi’n gyffredinol.

50 Meiriawn  Ni wyddys am fardd o’r enw hwn. Y Meirion enwocaf o lawer oedd Meirion ap Tybion ap Cunedda, sefydlydd cantref Meirionnydd, ac ato ef yn ddieithriad y cyfeiria Meirion yn y farddoniaeth ganoloesol, fe ymddengys. Nid oes sôn amdano fel bardd. Efallai mai ‘awdlau Meirionnydd’ yw’r ergyd, cf. GDB 19.31n. Yn GGl 356 awgrymir bod Meiriawn yn gyfystyr â Phowys yma, ond perthynai Meirionnydd i deyrnas Gwynedd ar adegau hefyd (dyna yn sicr ergyd y cysylltiad ag ŵyr Cunedda, sefydlydd chwedlonol Gwynedd).

52 Cynddelw  Cynddelw Brydydd Mawr (fl. c.1155–c.1195), y pwysicaf o Feirdd y Tywysogion.

52 gwead  Cyffredin iawn yw arfer delweddau o fyd gwau am lunio barddoniaeth.

52 ceinddwbl  Efallai fod ystyr dechnegol i dwbl yma mewn perthynas â gwau. Mae’n werth nodi y cysylltid enw Cynddelw â mesur clogyrnach, mesur arbennig o gain ac astrus, gw. CD 336.

57 tegoes digeirdd  Amwys. Ffurf luosog digardd yw digeirdd, gw. GPC 996. Fe’i deellir yma fel sylw am gyfoeth Rhys: dyma’r math o fywyd bras y mae Duw yn ei ganiatáu i’r rhai nad ydynt yn camymddwyn. Ond posibilrwydd arall yw ‘deg oes ddi-nam’; gynt ni threiglid ansoddair ar ôl enw benywaidd yn dilyn rhifolyn uwch na dwy, a hefyd ceir ambell enghraifft o ansoddair lluosog yn sefyll y tu ôl i enw unigol ar ôl rhifolyn, gw. WS 68 lle dyfynnir enghraifft o chwedl ‘Culhwch ac Olwen’ pedair meillonen gwynyon.

58 nid tlawd beirdd  Oherwydd fod cyfoeth Rhys yn gwarantu y cânt eu gwobrwyo’n hael ganddo.

Llyfryddiaeth
Edwards, E.E. (1980–1), ‘Cartrefi Noddwyr y Beirdd yn Siroedd Morgannwg a Mynwy’, LlCy 13: 184–206
Lynch, P. (1994), ‘Aberpergwm a’r Traddodiad Nawdd’, H.T. Edwards (gol.), Nedd a Dulais (Llandysul), 1–25
Rees, W. (1924), South Wales and the March 1284–1415: A Social and Agrarian Study (Oxford)
Roberts, B.F. (1974–6), ‘Ystoria’, B xxvi: 13–20
Wilson, C.A. (1973), Food and Drink in Britain from the Stone Age to Recent Times (London)

This cywydd of praise falls into two parts. In the first section, the emphasis is on Rhys ap Siancyn’s generosity and hospitality. He gives wine and gold and roast meat, and the fame of his feasts has reached the North (Anglesey, Gwynedd and Powys are named in lines 18–19). But the theme of authority is also prominent. The welcome which Rhys extends to the poets coming with their praise is compared with the work of an estate or lordship official collecting taxes or rents: Rhys is a maer (2), a rhysyfwr (2), a rhaglaw (10) and a iestus (14). These metaphors elevate Rhys above the poets and emphasize his authority over them, suggesting that they are in turn subject to him. It is likely that Rhys did exercise offices of this kind in reality. The poet also praises Rhys’s learning, which is familiar to all the world (22), and his impressive physique (26). His table is a meeting-place of poets (31–4).

In the second section we find a very interesting description of the poet and his patron passing the hours together in reading literary texts: books of British history (probably Geoffrey of Monmouth), lives of the saints, genealogies, triads, tales and older poetry, including poems which date back as far as the twelfth century – the work of the Gogynfardd Cynddelw Brydydd Mawr. Once more there is an emphasis on Rhys ap Siancyn’s authority: it is he who instructs the poet in these matters, not the other way round (39–40, 49). The poem concludes with a wish that Rhys, ‘the book of the Britons’, may enjoy long life.

Date
This poem belongs to the 1430s. The only guidance is the date of the manuscript (c.1440), since the dates of the patron himself are uncertain. A date earlier than the mid-1430s is unlikely on the grounds that none of Guto’s work can be shown to be earlier than that time, though this is not a certainty.

The manuscripts
This poem is preserved in only two manuscripts, Pen 57 (c.1440) and Pen 312, which is a transcript by John Jones, Gellilyfdy, of the copy in Pen 57. The edited text was therefore based solely on Pen 57. This text is in excellent condition, so far as we can tell, and it is likely that there was some close connection between the scribe and the poet himself.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem XCII.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 60 lines.
Cynghanedd: croes 52% (31 lines), traws 25% (15 lines), sain 22% (13 lines), llusg 2% (1 line).

2 maer  An official who administered an estate or lordship on behalf of its lord, taking care of financial and legal affairs, including the collection of taxes and other payments, see GPC 2311. Here Rhys is the official who collects tax from the poets, namely their praise to him, cf. the next note.

2 rhysyfwr  The receiver was an official appointed by a lord to receive revenues from a land or lordship or group of lordships, see OED Online s.v. receiver, n.1. Here it is Rhys who receives a payment of praise from the poets.

3 cyrhaeddfawl  Cyrraedd can mean ‘arrive at, attain, get hold of’ and also ‘extend’, see GPC 808. So the idea is that Siancyn won praise, or possibly that the praise which he earned extended (far). This adjective probably qualifies Siancyn rather than rhwyddfab, though the latter is possible.

4 Rhwym a dillyngdawd yr hawl  The words in this line may well have specific legal meanings. Hawl was often used of a case or claim brought before a court, see GPC 1828 s.v. hawl1. The word rhwym might refer to a financial bond or even to imprisonment. If Rhys did serve as a justice (cf. 14), these references would be easy to understand.

5 Rholant  Roland, the nephew of Charlemagne, a famous hero in the Old French tradition.

7 Rhodri  Rhodri Mawr (‘the Great’), king of Gwynedd c.844–c.878, son of Merfyn Frych. The poets remembered him as an ideal ruler.

9 proffwyd  Cf. line 41n.

10 Glyn-nedd  Rhys ap Siancyn lived at Aberpergwm in Glyn-nedd, see Lynch 1994; Edwards 1980–1.

10 rhaglaw  The chief official and representative of the lord in a commote. Some of his duties are explained in Rees 1924: 95–8. Among them were provisioning the castle, summoning people to court and arresting them, and collecting rents. Rees suggests the translation ‘constable’; in Carr 1982: 63 the term ‘bailiff’ is preferred.

12  Guto allows himself the licence to answer the combination nd with nt in cynghanedd, see CD 218–19.

12 rhwymwn … fawl  Cf. GLGC 41.39–40 Gwrando … / ar rwymo’r awdl orau ym Mhrydyn (‘Listen … / To the fashioning of the best poem in Britain’).

12 rhamant  Literally ‘romance’, but it also developed the meaning ‘marvel, prodigy’, doubtless because marvels occur so frequently in medieval romances. See GPC 3034 and cf. GMBen 21.7 golgant rhamant ‘a prodigious penis’.

14 Nudd  Nudd ap Senyllt, one of the ‘Three Generous Men’ recorded in the Triads, see TYP3 5–6, 464–6 and WCD 509. Nudd was an exemplar of generosity, which is why he is named so frequently by the poets.

14 iestus  A variant form of ustus ‘justice, magistrate, judge’, see GPC 3720.

15 dwg  The syntax seems slightly awkward but there does not appear to be a better interpretation. Twg is found with the meanings ‘plenty … prosperity’ according to GPC 3656 s.v. twg2, but it is very likely a coinage of Iolo Morganwg, and in any case, it should not lenite after a. In the case of GDEp 12.12n A’r ail, da ’muail a dwg, the editor suggests that it may be a variant form of dug ‘duke’ or the third person singular present form of tygio, tycio ‘be of use, avail’, but the line is obscure.

16 Gwalchmai  Gwalchmai ap Gwyar, nephew of Arthur in Arthurian literature (equivalent to Gawain in non-Welsh texts). The infrequent references to him by the Gogynfeirdd of the twelfth to fourteenth centuries suggest that he was a hero noted for his ferocity in battle, see TYP3 367–71 and also GCBM ii, 4.182n.

22 Aeth dy air … / Eitha’ byd  In Middle Welsh it is possible to use a noun giving a destination without the preposition i ‘to’, see GMW 227–8.

22 gwybodau  On the basis of the description of Rhys’s great learning which occupies the second half of the poem, this can be translated as ‘learning’. But it is worth remembering the wider meanings ‘courtesy, politeness, mannerliness’ (GPC 1745).

27 Ffawg  Fulk Fitzwarine, lord of Whittington in Shropshire, an outlaw in the time of King John who became the hero of the Anglo-Norman romance Fouke le fitz Waryn. Cf. IGP III.41.

30 pypr  Pepper, along with other oriental spices, was highly valued in the Middle Ages. See Wilson 1973: 277–83 for a discussion of its importance from the Roman period onwards.

31 can  Lenited in initial position in a sangiad, apparently, even though the cynghanedd does not require lenition here. Perhaps to be read together with the previous word as bwrdd gan ‘white table-bread’.

33 dadlau  A word with several meanings, see GPC 871. Perhaps Guto is comparing Rhys ap Siancyn’s court to a court of law, cf. 14.

34 ffair nod  Also ‘place to hold a fair’ or, less likely, ‘fine destination’, see GPC 1275 s.v. ffair1 and ffair2 and 2587 s.v. nod1.

35 heb ofwy gwg  Ambiguous: ‘without the visitation of a frown’ could mean that the poet will not encounter a frown when he visits Rhys, or that he will have no reason to frown himself, since he is praising Rhys.

35–6 gwawd … / Efrawg … o fro Gatwg  The construction is not transparent at first and in the translation the elements have been rearranged to convey the sense. The key is to take all these words together: Efrawg is genitive after gwawd, and o fro Gatwg goes with Efrawg. Understand: ‘praise of [you as] the Efrog of Cadog’s land’. Rhys is the Efrog of the parish of Cadoxton. The phrase was misunderstood in GGl 356 where it is suggested that o fro Gatwg refers to the poet coming from Llancarfan (Cadog’s main church) or ‘some Llangatwg’; in other words, o fro Gatwg has been taken with the verb af. In fact o fro Gatwg qualifies Efrawg. It does not refer to any place from which Guto comes.

36 Efrawg  Earl Efrog, the father of the hero Peredur, also the name of one of the most powerful kings of Britain according to Geoffrey of Monmouth, see WCD 226.

36 Catwg  Aberpergwm, Rhys ap Siancyn’s home, lay in the parish of Cadoxton (Llangatwg). Catwg is a variant of Cadog. Cadog was the most prominent saint of Glamorgan, with his main church at Llancarfan, see LBS ii: 14–42.

37 cyfedd  Or ‘fellow-banqueter, fellow-carouser’, GPC 688.

38 Bwlaen  Boulogne, France. The usual form in medieval Welsh poetry is Bwlen, cf. GDEp 10.17 and Guto himself in 75.21, 28 in this edition (both confirmed by rhyme). But here the rhyme guarantees -aen as is found in the manuscript.

39–40 Caf roddi cyfarwyddyd / Ym  The word ym is inexplicable unless we understand this as ‘I’ll be given knowledge’ rather than ‘I’ll get to impart knowledge’. It is Rhys who teaches the poet, not vice versa, cf. also 49.

40 teiroes byd  The poets normally refer to ‘five ages of the world’, meaning the periods before Christ (from Adam to Noah, from Noah to Abraham, from Abraham to Moses, from Moses to David and from David to the incarnation). But Llywelyn ap Gutun refers to teiroes byd, see GLlGt 2.1–2 Y meibion yn eu mebyd / A droes budd i deiroes byd (‘The lads in their youth / Who bestowed favour on the three ages of the world’). In the note on these lines the editor explains that teiroes byd refers to the past, present and future. But since pumoes almost invariably refers to people who lived during the five ages, it is likely that teiroes means simply ‘a lot of people’ in this line and in the example from Llywelyn ap Gutun.

41 Brud  The word derives from the name Brutus, the alleged ancestor of the Britons (i.e. the Welsh). It can refer to works on the history of the Britons, especially the ‘Historia Regum Britanniae’ of Geoffrey of Monmouth, which was translated several times into Welsh and which is generally known in that language as ‘Brut y Brenhinedd’. But the poet may also be referring to prophecies here. They too were called brud or brut in the Middle Ages, since their subject was the eventual recovery by the Britons of the Crown of Britain, see GPC 334. Given the juxtaposition with cronigl (see 42n) it is best to accept the first meaning here.

41 byriwyd  A metaphor for the composition of the Brud. Bwrw is used for the action of a smith in shaping molten metal in a mould, see GPC 356 3(a).

42 cronigl  Perhaps the same thing as brud here, Geoffrey of Monmouth’s book. Another possibility is the Welsh-language chronicle ‘Brut y Tywysogion’ which follows ‘Brut y Brenhinedd’ in some manuscripts.

42 cryno  This could mean ‘complete’ rather than ‘succinct’ here, see GPC 624.

44 Owain Gwynedd  Owain ap Gruffudd, Prince of Gwynedd 1137–70.

46 brenhinedd … ein hynys  Geoffrey of Monmouth (see above) recounts the history of many kings of the Britons who ruled over the entire island of Britain. Although this kingship existed only in Geoffrey’s imagination, the medieval Welsh believed strongly in it.

48 trioedd  Triads, short summaries of lore concerning the history and stories of the Welsh, arranged in groups of three, see TYP3 for an edition of the ones which survive.

48 ystorïau  Also ‘tales’; the boundary between history and story, between fact and fiction, is not easy to draw in the Middle Ages. See further Roberts 1974–6 for the meanings of this word in Welsh.

50 odlau  The usual plural form of awdl in the Middle Ages. The reference to Cynddelw Brydydd Mawr in the next line may suggest that odlau refers specifically to poems in awdl metre here, but odlau can also mean poems in general.

50 Meiriawn  No poet of this name is known. The most famous Meirion by far was Meirion ap Tybion ap Cunedda, the founder of the cantref of Meirionnydd, and in medieval poetry Meirion appears invariably to refer to him. There is no indication that he was known as a poet. Perhaps the sense here is ‘poems of Meirionnydd’, cf. GDB 19.31n. In GGl 356 it is suggested that Meiriawn is synonymous with Powys here, but Meirionnydd also belonged to the kingdom of Gwynedd at times (which is certainly the political message behind the connection with a grandson of Cunedda, the legendary founder of Gwynedd).

52 Cynddelw  Cynddelw Brydydd Mawr ‘the tall (or great) poet’ (fl. c.1155–c.1195), the most important of the poets who served the Welsh princes in the two centuries between the arrival of the Normans and the final conquest of Wales in 1282–4.

52 gwead  It is very common to use imagery from weaving to describe the fashioning of poetry.

52 ceinddwbl  Dwbl may have a technical meaning here to do with weaving. It is worth noting that Cynddelw’s name was associated with the clogyrnach metre, a particularly intricate one, see CD 336.

57 tegoes digeirdd  Ambiguous. Digeirdd is the plural form of the adjective digardd, see GPC 996. Here the phrase is understood as a comment on Rhys’s wealth: this is the kind of fine living which God permits to those who do not misbehave. But another possibility is ‘ten faultless ages/lives’; an adjective was not regularly lenited after a feminine noun following a numeral above two, and it was occasionally possible for a plural adjective to qualify a singular noun after a numeral, see WS 68 where an example is offered from the tale of ‘Culhwch and Olwen’ pedair meillonen gwynyon ‘four white clovers’.

58 nid tlawd beirdd  Because Rhys’s wealth guarantees that they will be well rewarded.

Bibliography
Carr, A.D. (1982), Medieval Anglesey (Llangefni)
Edwards, E.E. (1980–1), ‘Cartrefi Noddwyr y Beirdd yn Siroedd Morgannwg a Mynwy’, LlCy 13: 184–206
Lynch, P. (1994), ‘Aberpergwm a’r Traddodiad Nawdd’, H.T. Edwards (ed.), Nedd a Dulais (Llandysul), 1–25
Rees, W. (1924), South Wales and the March 1284–1415: A Social and Agrarian Study (Oxford)
Roberts, B.F. (1974–6), ‘Ystoria’, B xxvi: 13–20
Wilson, C.A. (1973), Food and Drink in Britain from the Stone Age to Recent Times (London)

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Rhys ap Siancyn o Lyn-nedd, 1440

Rhys ap Siancyn o Lyn-nedd, fl. c.1440

Top

Rhys ap Siancyn ap Rhys yw gwrthrych cerdd 15. Trigai yn Aberpergwm ym mhlwyf Llangatwg, Glyn-nedd. Rhys yw’r aelod cyntaf o’i linach y gwyddom iddo noddi beirdd, a cheir cerddi eraill iddo gan Ieuan ap Hywel Swrdwal a Hywel Dafi (GHS cerdd 27; Lynch 1994: 16–17). Canodd nifer o feirdd eraill i’w fab Siôn, gan gynnwys Lewys Glyn Cothi, ac eraill eto i’w ŵyr Rhys ap Siôn (Lynch 1994; Edwards 1980–1: 193–4).

Achres
Disgynnydd i Einion ap Gollwyn o Wynedd oedd Rhys yn ôl yr achau (WG1 ‘Einion ap Gollwyn’ 11; WG2 ‘Einion ap Gollwyn’ 11 (F1)). Dangosir mewn print trwm y rheini a enwir gan Guto, a thanlinellir enw’r noddwr.

lineage
Achres Rhys ap Siancyn o Lyn-nedd

Ei ddyddiadau
Nid yw ei ddyddiadau yn sicr o gwbl, ond canwyd cerdd 15 erbyn c.1440, pan luniwyd llawysgrif Pen 57.

Arall
Mae’r pwyslais a roddir gan Guto ar ddysg Rhys ap Siancyn yn ddigamsyniol. Awgryma Guto ei fod yn ymhél â phroffwydo (15.9) yn ogystal â’i fod yn hyddysg yn y prif fathau o ddeunydd ysgrifenedig a oedd o ddiddordeb i Gymry uchelwrol yn y cyfnod hwn (15.41–52). Clywir y neges hon yn glir eto yn y cerddi eraill a dderbyniodd ef a’i ddisgynyddion.

Mae’n bosibl mai merch Rhys ap Siencyn oedd Gwladus, yr honna Guto yng ngherdd 34 fod Harri Gruffudd a’r bardd Ieuan Gethin yn ymgiprys am ei serch, gw. 34.2n (esboniadol).

Llyfryddiaeth
Edwards, E.E. (1980–1), ‘Cartrefi Noddwyr y Beirdd yn Siroedd Morgannwg a Mynwy’, LlCy 13: 184–206
Lynch, P. (1994), ‘Aberpergwm a’r Traddodiad Nawdd’, H.T. Edwards (gol.), Nedd a Dulais (Llandysul), 1–25


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)