Chwilio uwch
 
84 – Moliant i Syr Siôn Mechain, person Llandrinio
Golygwyd gan R. Iestyn Daniel


1Duw a roes ym o dir saint
2Damweiniau da i’m henaint,
3Dwy dreth o galondid rwydd,
4Dau ŵr unrhyw dirionrhwydd.
5Cyntaf fu’r Athro Ddafydd
6Cyffin a rôi’r gwin o’r gwŷdd;
7Person Corwen, fy mhennaeth,
8Fu’r ail, ac i nef yr aeth.

9Oes un dyn o berson da
10O’r un ordr i’w roi’n wrda?
11Oes neb cyweithas o’n iaith?
12Oes hael ym Mhowys eilwaith?
13Syr Siôn gonffesor y sydd
14Mechain, â’r aeliau muchudd.
15Da ŵr yn Neuddwr ynn yw,
16Dibrinrodd, du barwnryw.
17Pan fo rhif neu gyfrif gwŷr,
18Pwy yw Oswallt Powyswyr?
19Person ni chêl pwrs na chost –
20Pwy ond ef o’r paun difost?
21Un patrwn o’r Moelgrwn mawr
22I’r tir oll a’r tair allawr.
23Ni bu neb (hir y bo’n iach!)
24Ym mro Drunio dirionach.
25Ar fardd y chwardd a cherddawr,
26Ar y medd y rhôi aur mawr.
27Ni bu ’m Mhowys eglwyswr
28Yn llenwi’r gwin well no’r gŵr.
29Ni charaf sant na churad
30Fal hil Iorwerth Foel a’i had.
31Ni bu ŵr heb ei arian,
32Ni bydd ei brydydd heb ran;
33Ni bûm gynt na bai ym ged,
34Ni bôm ŵyl heb ymweled!
35Ni byddai heb westeion,
36Ni bo saer serch heb Syr Siôn!

37I drigo i’w diriogaeth
38Yr af, o mynnaf fy maeth.
39Erchis ym, myn arch y saint,
40Na wahenym i’n henaint.
41Af yno, nid wyf anoff,
42O byddaf na chlaf na chloff.
43O daw rhyfel dioer hefyd
44I dreisiaw beirdd dros y byd,
45Y mae ffyrdd yma i ffo
46I’r llwyn drain ger Llandrunio.
47Ciliwn a rhodiwn, yr hen,
48Callwyr, celliwyr llawen,
49A ni a gawn yn y gwŷdd,
50O daw Owain, fyd newydd.

51Pwy a’m pyrth, o syrth oes hen?
52Prelad fal curad Corwen.
53Nid awn o Wynedd, meddynt,
54Heb wlân ac ŵyn o’r blaen gynt.
55Od af yn fugail eilwaith,
56O gyrraf ŵyn i Loegr faith,
57Ni yrraf ŵyn, er a fo,
58Ond yr ŵyn o Landrunio
59Drwy na cheisio’r Cymro cain
60Siars na mach, Syr Siôn Mechain!

1Rhoddodd Duw i mi o dir saint
2fendithion da yn fy henaint,
3dwy rodd o radlonrwydd hael,
4dau ŵr o’r un tiriondeb.
5Y cyntaf fu’r Athro Dafydd Cyffin
6a roddai win o’r winwydden;
7person Corwen, fy arglwydd,
8fu’r ail, ac aeth i’r nef.

9A oes unrhyw ddyn sy’n berson da
10i’w gyfrif yn fonheddwr o’r un radd?
11A oes unrhyw un cymdeithasgar o’n pobl?
12A oes gŵr hael ym Mhowys am yr eildro?
13Syr Siôn Mechain y cyffeswr sydd,
14y gŵr â’r aeliau duon.
15Gŵr da i ni yn Neuddwr ydyw,
16dibrin ei rodd, un tywyll ei bryd o hil pendefigion.
17Pan fo llu neu rifo milwyr,
18pwy yw Oswallt gwŷr Powys?
19Person nad yw’n cuddio pwrs na chost –
20pwy yw hwnnw ond ef o’r paun diymffrost?
21Amddiffynnwr hynod i’r tir oll a’r tair allor
22yn disgyn o’r Moelgrwn mawr.
23Ni fu neb yn garedicach (hir y bo’n iach!)
24ym mro Trunio.
25Mae’n chwerthin gyda bardd a cherddor,
26rhoddai aur mawr yn ychwanegol at y medd.
27Ni fu gwell eglwyswr ym Mhowys
28na’r gŵr hwn wrth gyflenwi gwin.
29Nid wyf yn caru sant na churad
30fel yr un o hil Iorwerth Foel a’i had.
31Ni fu’n ŵr heb ei arian,
32ni fydd ei brydydd heb gyfran;
33ni wybûm gynt adeg nad oedd rhodd i mi,
34peidiwn â bod heb ymweld ar ŵyl!
35Ni fyddai heb westeion,
36na foed saer serch heb Syr Siôn!

37Af i breswylio yn ei randir,
38os dymunaf fy nghynhaliaeth.
39Myn deisyfiad y saint, deisyfodd arnaf
40nad ymwahanem yn ein henaint.
41Af yno, nid wyf yn annymunol ganddo,
42os byddaf yn glaf neu’n gloff.
43Os daw rhyfel diamau hefyd
44i dreisio beirdd trwy’r byd,
45mae ffyrdd yma i ffoi ar hyd-ddynt
46i’r llwyn drain ger Llandrinio.
47Ciliwn a rhodiwn, rai hen,
48dynion call, preswylwyr cellïoedd llawen,
49ac, os daw Owain, cawn ni
50sydd yn y coed fyd newydd.

51Pwy a’n cynorthwya, os disgyn henaint?
52Prelad sydd fel curad Corwen.
53Nid awn gynt o Wynedd, meddent,
54heb wlân ac ŵyn o’r tu blaen.
55Os af yn fugail eto,
56os gyrraf ŵyn i Loegr fawr,
57ni yrraf ŵyn, beth bynnag a fo,
58ond yr ŵyn o Landrinio
59gan na chais y Cymro gwych
60flaendal na meichiau, Syr Siôn Mechain!

84 – In praise of Sir Siôn Mechain, parson of Llandrinio

1God has given me from a land of saints
2good fortunes in my old age,
3two gifts of free generosity,
4two men of the same kindness.
5The first was Master Dafydd Cyffin
6who would give wine from the vine;
7the second was the parson of Corwen,
8my lord, and he went to heaven.

9Is any man who is a good parson
10to be counted a gentleman of the same order?
11Is there anyone sociable from our people?
12Is there for a second time a generous man in Powys?
13There is Sir Siôn Mechain the confessor,
14the man with the dark brows.
15He is a good man to us in Deuddwr,
16unstinting in generosity, dark in complexion and of the race of lords.
17When there is a host or counting of soldiers,
18who is the St Oswald of the men of Powys?
19A parson who does not hide his purse or expense –
20who is that but he from the unboastful peacock?
21Outstanding defender of our whole land and the three altars
22descended from the great Moelgrwn.
23There has been nobody kinder (long may he remain healthy!)
24in the land of St Trunio.
25He laughs with a poet and musician,
26he would give plenty of gold in addition to the mead.
27There has not been a better churchman in Powys
28than this man when filling with wine.
29I don’t love a saint or a curate
30as I do him of the race of Iorwerth Foel and his seed.
31He has not been a man lacking his money,
32his poet will not be without a portion;
33I have not known a time previously when there was no gift for me,
34let’s not fail to visit on a feast day!
35He would not be without guests,
36let there not be a love mason without Sir Siôn!

37I shall go to reside in his territory,
38if I want my sustenance.
39In the name of the saints, he asked of me
40that we should not part in our old age.
41I shall go there, I’m not unlikeable,
42if I’m unwell or lame.
43If a real war breaks out too
44to strike poets throughout the world,
45there are ways here to flee along
46to the thorn-bush by Llandrinio.
47We shall retreat and rove, old ones,
48astute men, merry inhabitants of groves,
49and if Owain comes, we who are in the woods
50shall have a better world.

51Who will aid me, if old age descends?
52A prelate who is like the curate of Corwen.
53Previously, they used to say, I wouldn’t leave Gwynedd
54without wool and lambs in front of me.
55If I become a shepherd again,
56if I drive lambs to big England,
57I shall not drive lambs, whatever happens,
58except the lambs from Llandrinio
59since the splendid Welshman
60does not seek caution money or security, Sir Siôn Mechain!

Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn deg llawysgrif sy’n dyddio o ail hanner yr unfed ganrif ar bymtheg hyd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Ac eithrio Pen 221, sy’n cynnwys cwpled yn unig, mae’r testunau i gyd yn cynnwys 60 llinell. Ychydig o amrywio geiriol a geir ynddynt, yr un yw trefn sylfaenol eu llinellau a chywir iawn yn gyffredinol yw’r darlleniadau. Diau eu bod i gyd yn tarddu o’r un gynsail ysgrifenedig. Mae llawysgrifau’r gerdd yn gysylltiedig â gogledd Cymru.

Mae Gwyn 4, Pen 77 a LlGC 3049D i gyd yn gopïau o gynsail X (‘Cynsail Dyffryn Conwy’), ac mae gweddill y copïau yn tarddu, yn uniongyrchol neu’n anuniongyrchol, o’r tair hyn.

Ceir testun y gerdd hon gyda cherdd arall Guto i Syr Siôn Mechain (cerdd 85) heb fwlch rhyngddynt yn yr holl lawysgrifau, sy’n awgrymu mai dyna oedd eu trefn yn X. O gofio mor ddi-drefn fel arfer yw cerddi Guto yn y gynsail honno, mae’n bosibl fod y ddwy gerdd wedi dod i law gwneuthurwr y casgliad ar yr un papur a hwnnw, efallai, wedi dod yn syth o gartref Syr Siôn Mechain. Ategir y posibilrwydd hwn gan safon uchel y darlleniadau.

Seiliwyd y testun golygyddol ar Pen 77.

Trawsysgrifiad: Pen 77.

stema
Stema

3–4  Yn Gwyn 4 trefn y llinellau hyn yw 4, 3.

4 dirionrhwydd  GGl dirionrwydd ond -rh- a geir yn y llawysgrifau. Ar y calediad wrth droi’r terfyniad haniaethol -rwydd yn -rhwydd, gw. TC 28.

20 ef o’r  Felly LlGC 3049D, Pen 77; cf. o’r Moelgrwn yn y llinell nesaf. Ond gellid ystyried hefyd ddarlleniad Gwyn 4 efo’r ‘ef y’, darlleniad sydd yr un mor foddhaol ac sy’n uniaethu Siôn Mechain â’r paun difost yn hytrach na’i wneud yn ddisgynnydd ohono. Hawdd fuasai trin efo ar gam fel ef + yr arddodiad o yn hytrach nag fel ffurf ar y rhagenw personol (gw. GPC 1172 dan efô). Yn GGl darllenir efo, ’r ond pair hynny ddodi’r acen yn y fan anghywir.

21 Moelgrwn  Gwyn 4 membrwn (a cf. GGl memrwn), darlleniad na rydd gystal synnwyr. Mae’n ddiddorol sylwi, er mai moelgrwn a geir yn LlGC 3049D, fod llinell yno yn rhagflaenu’r llinell hon ac wedi ei chroesi allan yn darllen patrwm or menrwn mawr. Dichon mai menrwn oedd darlleniad cynsail X ond ei fod wedi ei gywiro yno, efallai trwy ddodi dotiau dileu dano, a bod William Salesbury wedi codi’r darlleniad gwallus yn lle’r un cywir.

41 anoff  GGl anhoff. Felly Gwyn 4 ond anoff yn LlGC 3049D a Pen 77 (ar y ddwy ffurf, gw. GPC2 294).

51 o syrth  LlGC 3049D, Gwyn 4 ond Pen 77 os syrth.

55 fugail  Pen 77 vugeil ond LlGC 3049D vvgail, Gwyn 4 vûgail. Gellir ystyried darlleniad Thomas Wiliems yn enghraifft o olion orgraff Cymraeg Canol neu ynteu’n ymgais i ‘gywiro’r’ gynghanedd lusg wyrdro.

Dyma’r cyntaf o ddau gywydd mawl a ganodd Guto’r Glyn i Syr Siôn Mechain, person Llandrinio, plwyf ar lan afon Hafren ac i’r dwyrain o’r Trallwng ym Mhowys (am yr ail gywydd iddo, gw. cerdd 85).

Egyr y gerdd trwy sôn am ddau ŵr a fu’n noddwyr gwych i Guto, sef yr Athro Dafydd Cyffin a Syr Bened o Gorwen (llinellau 1–8). Yna cyflwynir trydydd noddwr o’r un safon, sef Syr Siôn Mechain, gan ei foli am ei haelioni, ei ofal dros eglwysi’r ardal, ei dras a’i groeso i feirdd (9–36). Datgan Guto yn awr ei fwriad i ymweld â Syr Siôn yn Llandrinio, lle diogel i fod hyd yn oed os daw hi’n rhyfel (37–50). Cloir â dyhead y bardd am fwynhau nawdd Syr Siôn yn ei henaint, hyd yn oed os golyga yrru ŵyn o Landrinio i Loegr (51–60).

Dyddiad
Dywed Guto fod Syr Bened wedi mynd i nef (8). Yn 1464 y bu Syr Bened farw, felly ni all y gerdd fod yn gynharach na’r flwyddyn honno. Ymhellach, a rhoi bod Syr Siôn yn rheithor Llandrinio tua 1470, fel sy’n fwyaf tebygol, yna gellir cynnig mai tua’r un adeg y canodd Guto iddo. Byddai hynny hefyd yn gyson â sôn Guto am ei henaint. Gall llinell 43 fod yn cyfeirio at amgylchiadau gwleidyddol 1471–2 (gw. y nodyn).

Golygiad blaenorol
GGl cerdd CVI.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 60 llinell.
Cynghanedd: croes 38% (23 llinell), traws 28% (17 llinell), sain 24% (14 llinell), llusg 10% (6 llinell).

1 tir saint  Sef, mae’n debyg, yr ardal yng ngogledd-ddwyrain Powys Wenwynwyn a gynhwysai gymydau Mochnant Is Rhaeadr a Deuddwr (gw. 15n) lle trigai’r ddau ŵr a grybwyllir yn 5–8.

5–6 Athro Ddafydd / Cyffin  Sef Dafydd Cyffin o Langedwyn, eglwyswr dysgedig y canodd Guto iddo, gw. cerdd 94. Am dreiglo enw person yn dilyn teitl, gw. TC 113.

6 gwin o’r gwŷdd  Tybed a oedd gan Ddafydd Cyffin ei winllan ei hun?

7 person Corwen  Sef Syr Bened ap Hywel, y canodd Guto fawl a marwnad iddo, gw. cerddi 43, 47. Cyfeirir ato yn llinell 52 fel curad Corwen.

8 i nef yr aeth  Bu farw Syr Bened yn 1464.

13 conffesor  Cf. 101.13–16 lle dywed Guto am yr offeiriad Syr Rhys, Galw Syr Rys, f’eglwyswr i, / ’Y nghurad, i’m cynghori, / Offisial a chyffeswr / A meddyg ym oedd y gŵr; hefyd GIG XVII.15–16 lle dywed Iolo Goch am Ieuan, esgob Llanelwy, Conffesor, can offisial / Sy i ti, Asa a’u tâl. Roedd gwrando cyffes yn un o orchwylion mwyaf nodweddiadol clerigwyr a oedd wedi eu hurddo’n offeiriaid.

14 aeliau muchudd  Cf. GMRh 4.5 Llew aur Mechain, lliw’r muchudd.

15 Deuddwr  Cwmwd rhwng afonydd Efyrnwy a Hafren a gynhwysai blwyfi Carreghwfa, Llandrinio, Llandysilio, Llansanffraid Deuddwr a rhan o blwyf Meifod, gw. WATU 57, 264; GMRh 4.13n.

16 du  Gw. 14n.

17 rhif neu gyfrif gwŷr  Ymddengys fod gan Syr Siôn gysylltiadau milwrol. Dichon iddo fod yn filwr ar ryw adeg o’i fywyd, megis Syr Bened, person Corwen, o bosibl.

18 Oswallt  Brenin Seisnig a merthyr o hanner cyntaf y seithfed ganrif; gw. ODCC3 1208. Mae cyffelybu Syr Siôn iddo yn briodol gan fod Oswallt, heblaw bod yn ddyn duwiolfrydig, hefyd yn filwr.

20 o’r paun difost  Cyfeiriad at dad Syr Siôn, fe ymddengys.

21 o’r Moelgrwn mawr  Cyfeiriad arall, fe ymddengys, at linach Siôn Mechain, y tro hwn, mae’n debyg, at ryw gyndad. Ni welwyd neb o’r enw y Moelgrwn yn yr achau ond mae’r ffurf yn dwyn i gof enwau megis y Moelgoch, y Moelfrych a’r ansoddair mawr mewn enwau megis Rhodri Mawr. O ran ffurf, gallai’r enw ddynodi lle hefyd, megis rhyw fryn (cf. Dryll Moelgrwn yn Llanfachreth, ArchifMR), neu ryw drigfan. Os enw ar fryn ydyw, a all mai ffordd arall sydd yma o gyfeirio at fryniau Breiddin nid nepell o gartref Syr Siôn? Dywed Maredudd ap Rhys fod tŷ Siôn Mechain ym mron craig Freiddin, GMRh 4.9 (a cf. llinell 4 yno, dan gryno graig); ond ni cheir unrhyw dystiolaeth ddarfod galw’r bryniau hyn yn ddim amgen na Breiddin.

22 tair allawr  Cyfeirir at yr eglwysi dan ofal Syr Siôn. Eglwys Llandrinio oedd un ohonynt. Yn ôl GMRh 106, roedd gan Syr Siôn blwyf cyfagos Llandysilio hefyd ac, o bosibl, y Felwern. Eglwys Llandysilio, felly, fyddai un o’r ‘allorau’ eraill. Ynglŷn â phlwyf y Felwern, ni cheir unrhyw gyfeiriadau swyddogol ato tan yr unfed ganrif ar bymtheg ond mae’n werth sylwi bod Thomas Brereton wedi ei benodi ‘to the “Rectory of Llandrinio, Llandisilio and Melverley” ’ yn 1557 (Thomas 1908–13: iii, 37). Gan fod y Felwern yn agos i blwyfi Llandrinio a Llandysilio, ni fyddai’n syndod petai’r tri phlwyf yn ffurfio math o uned naturiol. Os oedd plwyf y Felwern dan ofal Syr Siôn, buasai’r eglwys yno ar safle eglwys Pedr Sant y gellir ei gweld heddiw (ibid.).

24 bro Drunio  Sef Llandrinio, plwyf yng nghwmwd Deuddwr, Powys, lle roedd cartref Syr Siôn Mechain, gw. WATU 108, 264. Ar Drunio, gw. LBS iv: 265.

28 gwell  Mae’n goleddfu eglwyswr yn y llinell flaenorol ac yn treiglo fel ansoddair cymharol mewn gosodiad negyddol, gw. TC 66–7; cf. 23–4 Ni bu neb ... / ... dirionach.

30 Iorwerth Foel  Sef Iorwerth Foel o Bengwern (fl. 1270–1313). Ni sonnir am Syr Siôn Mechain yn yr achau, ond ymsefydlodd Maredudd ab Ednyfed Gam, un o wyrion Iorwerth Foel, ym Mechain a’r cyffiniau ac awgryma Enid Roberts mai i’w ddisgynyddion ef yno, yng Ngharreghwfa, y perthynai Syr Siôn Mechain; gw. WG1 ‘Tudur Trefor’ 12–13, WG2 ‘Tudur Trefor’ 13A; GMRh 106–7.

34  Cf. GMRh 4.60 Ni bôm heb ei wyneb ef.

36 saer serch  Sef bardd serch. Cyffredin yw cyfeirio at fardd fel saer, ac yn benodol fel saer coed.

43–50  Teimla Guto ei fod ef a beirdd eraill o’r un oed yn rhy hen i fynd i ryfel mwyach a breuddwydia am gilio i’r coed ger Llandrinio lle y gall fyw’n llawen yn y gobaith y daw Owain (50) â gwell byd iddynt cyn hir. Mae’r gyfeiriadaeth yn dwyn i gof ddull o fyw herwyr megis Llywelyn ab y Moel yng Nghoed y Graig Lwyd (a gw. 46n) neu Ddafydd ap Siancyn yng Ngharreg y Gwalch (gw. GSCyf cerdd 10; GTP cerdd I).

43 o daw rhyfel  Gall fod y geiriau hyn yn adlewyrchu amgylchiadau gwleidyddol ansicr. Os felly, byddai’r blynyddoedd 1471–2, tuag adeg cyfansoddi’r gerdd (gw. uchod), yn taro’n dda.

46 llwyn drain ger Llandrunio  Diau mai at guddfan herwyr y cyfeirir. Roedd bryniau Breiddin gerllaw (gw. 21n) lle buasai digon o goed a phrysgwydd, ond roedd hefyd yr enwog Goed y Graig Lwyd ger Llanymynech (gw. 43–50n) ryw dair milltir i’r gogledd o Landrinio. Cyfeiria Guto at y lle hwn yn 66.35–6 Y ddwy Faelor, wadd felen, / Ai’ gyr i’r coed o’r graig hen.

47–8 Ciliwn … / Callwyr  Cyfeiria’r lluosog at Guto a beirdd eraill, cf. 44 I dreisiaw beirdd dros y byd.

49 yn y gwŷdd  Cydier wrth ni: dengys y sôn yn y llinell nesaf mai ar ôl bod yn y gwŷdd, nid tra’n dal ynddynt, y disgwylir y [b]yd newydd.

50 Owain  Dengys y cyd-destun mai gwaredwr disgwyliedig y traddodiad brud Cymreig – y mab darogan – a olygir. Fe’i gelwid yn Owain fel arfer ac weithiau byddid yn ei uniaethu â ffigur hanesyddol, megis Owain ab Urien, Owain Lawgoch neu Owain Glyndŵr; ond droeon eraill anodd gwybod pwy yn union a olygir ac ar adegau felly mae’n bosibl hefyd mai gwaredwr yn gyffredinol a olygir ganddo. Er hynny, ceir sawl cyfeiriad arall gan Guto at Owain Glyndŵr: 53.14, 72.49, 75.39, 82.35, 90.38, 102.21, 106.62, 67, 107.46. Yn ei foliant i feibion Edward ap Dafydd o Fryncunallt cyfeiria Guto atynt fel Ceraint gwych … / I’r gŵr a ddaw â’r gwared (103.23–4), ac nid oes amheuaeth nad Owain Glyndŵr a olygir yno, er nas enwir (gw. ibid. 23–4n); mae’n debygol mai ato ef y cyfeirir yn y testun hwn hefyd.

50  n heb ei hateb o flaen yr acen yn y brifodl.

52 curad Corwen  Sef Syr Bened, gw. 7n.

53–8  Ceir hanes helyntion Guto yn gyrru ŵyn i Loegr yng ngherddi 44, 44a, 45.

59 drwy na  ‘Ar yr amod na’ yw’r ystyr a roddir yn GGl 360 ac fe’i cynhwysir ymysg ystyron drwy yn GPC 3630 (g), er yn betrus. Nid oes rhaid deall y geiriau yn yr ystyr honno fan yma.

59–60 na cheisio’r … / Siars na mach  Yr hyn a olygir yw na fyddai Syr Siôn yn gofyn i Guto roi blaendal na meichiau iddo rhag iddo (sef Guto) beidio â dychwelyd o’i orchwyl o werthu ŵyn drosto; cf. yr hyn a ddywed Llywelyn ap Gutun am Siôn Mechain, GLlGt 5.9–10, Syr Siôn, ni fynnai siars, oedd, / Mechain, gŵr mwya’ iachoedd. Gan fod Guto yn cyffelybu Syr Siôn (yn anuniongyrchol) i Syr Bened yn 51–2, ymddengys mai’r un oedd dull Syr Bened wrth benodi Guto yn borthmon defaid; yn wir, yn ei gywydd porthmona i Syr Bened (44.66) sonia Guto amdano’i hun yn dychwelyd o’r daith i Loegr heb ond [C]einiog ernes, sy’n awgrymu nid yn unig nad oedd Syr Bened wedi mynnu blaendal ganddo ond ei fod hefyd wedi ei dalu o flaen llaw am ei wasanaeth. Mae’n oblygedig hefyd yng ngeiriau Guto, wrth gwrs, y gallai cyflogwr arall fod wedi codi blaendal.

Llyfryddiaeth
Thomas, D.R. (1908–13), The History of the Diocese of St. Asaph (3 vols., Oswestry)

This is the first of two praise poems that Guto’r Glyn sang to Sir Siôn Mechain, parson of Llandrinio, a parish on the banks of the river Severn and to the east of Welshpool in Powys (for the second cywydd to him, see poem 85).

The poem opens by mentioning two men who were splendid patrons of Guto, namely Master Dafydd Cyffin and Sir Benet of Corwen (lines 1–8). Then, a third patron of the same quality is introduced, Sir Siôn Mechain, who is praised for his generosity, his care for the churches of the locality, his lineage and his welcome to poets (9–36). Guto now expresses his intention of visiting Sir Siôn in Llandrinio, a safe place to be even should war break out (37–50). The poem is brought to its conclusion by expressing the poet’s yearning to enjoy Sir Siôn’s patronage in his old age, even if it means driving lambs from Llandrinio to England (51–60).

Date
Guto says that Sir Benet has gone to heaven (8 i nef). Sir Benet died in 1464, therefore the poem cannot be earlier than that. Further, on the assumption that Sir Siôn was rector of Llandrinio around 1470, as is most probable, then it may be suggested that Guto sang to him about the same time. That would also tally with Guto’s mention of his old age. It is also possible that line 43 refers to the political circumstances of 1471–2 (see the note).

The manuscripts
The poem has been preserved, in nearly all cases complete, in ten manuscripts dating from the second half of the sixteenth century to the nineteenth century. There is little verbal variation in the texts, the basic line sequence is the same and the readings generally are very accurate. They doubtless derive from a common written exemplar. The manuscripts have north Wales connections. Gwyn 4, Pen 77 and LlGC 3049D are all copies of the lost ‘Conwy Valley Exemplar’ and all the other texts stem from these three.

The text of this poem is found together with Guto’s other poem to Sir Siôn Mechain (poem 85) with no intervening break in all the manuscripts, which suggests that they were in this order in the lost exemplar. In view of the disorderliness of Guto’s poems in that exemplar, it may be that both poems came to the compiler of the collection on the same piece of paper, which in turn could have come straight from Sir Siôn Mechain’s home. The high quality of the readings lends support to this possibility.

The edited text is based on Pen 77.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem CVI.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 60 lines.
Cynghanedd: croes 38% (23 lines), traws 28% (17 lines), sain 24% (14 lines), llusg 10% (6 lines).

1 tir saint  Probably the area in north-east Powys Wenwynwyn which comprised the commotes of Mochnant Is Rhaeadr and Deuddwr (see 15n) where the two men mentioned in 5–8 dwelt.

5–6 Athro Ddafydd / Cyffin  Dafydd Cyffin of Llangedwyn, a learned churchman to whom Guto sang, see poem 94. On the lenition of a personal name following a title, see TC 113.

6 gwin o’r gwŷdd  Did Dafydd Cyffin have his own vineyard?

7 person Corwen  Sir Benet ap Hywel to whom Guto sang poems of praise and elegy, see poems 43, 47. He is referred to in line 52 as curad Corwen.

8 i nef yr aeth  Sir Benet died in 1464.

13 conffesor  Cf. 101.13–16 where Guto says of the priest Syr Rhys, Galw Syr Rys, f’eglwyswr i, / ’Y nghurad, i’m cynghori, / Offisial a chyffeswr / A meddyg ym oedd y gŵr ‘I called upon Syr Rhys, my priest, / my curate, to advise me, / the man was an official and a confessor / and a doctor to me’; also GIG XVII.15–16 where Iolo Goch says of Ieuan, bishop of St Asaph, Conffesor, can offisial / Sy i ti, Asa a’u tâl ‘a confessor, a hundred officials / are yours, Asaph will pay them’, IGP 17.15–16. Hearing confessions was one of the most typical tasks of clerics who had been ordained priests.

14 aeliau muchudd  Cf. GMRh 4.5 Llew aur Mechain, lliw’r muchudd ‘golden lion of Mechain, dark colour’.

15 Deuddwr  A commote between the rivers Efyrnwy and Severn which comprised the parishes of Carreghwfa, Llandrinio, Llandysilio, Llansanffraid Deuddwr and part of the parish of Meifod, see WATU 57, 264; GMRh 4.13n.

16 du  See 14n.

17 rhif neu gyfrif gwŷr  It appears that Sir Siôn had military links. He may have been a soldier at some stage of his life, like Sir Benet, parson of Corwen.

18 Oswallt  St Oswald, the English king and martyr of the first half of the seventh century; see ODCC3 1208. Comparison of him to Sir Siôn is appropriate since Oswald, besides being a pious man, was also a soldier.

20 o’r paun difost  Apparently an allusion to Sir Siôn’s father.

21 o’r Moelgrwn mawr  Another reference, possibly, to Siôn Mechain’s pedigree, probably in this case to some ancestor. I have not seen anyone called y Moelgrwn in the genealogies but the name does bring to mind names such as y Moelgoch, y Moelfrych and the adjective mawr in names such as Rhodri Mawr. In form, the name could denote a place too, such as a hill (cf. Dryll Moelgrwn in Llanfachreth, ArchifMR), or some habitation. If it is the name of a hill, is this another way of referring here to the Breidden hills not far from Sir Siôn’s home? Maredudd ap Rhys says that Siôn Mechain’s house is ym mron craig Freiddin ‘in the bosom of the rock of Breidden’, GMRh 4.9 (and cf. line 4 dan gryno graig ‘under a compact rock’); but there is no known evidence that these hills were ever called anything other than Breiddin.

22 tair allawr  A reference to churches in Sir Siôn’s care. Llandrinio was one of them. According to GMRh 106, Sir Siôn was responsible for the nearby parish of Llandysilio as well, and possibly Melverley. Llandysilio church, therefore, would be one of the other allorau ‘altars’. As for the parish of Melverley, there are no official references to it until the sixteenth century but it is worth noting that Thomas Brereton was appointed ‘to the “Rectory of Llandrinio, Llandisilio and Melverley” ’ in 1557 (Thomas 1908–13: iii, 37). As Melverley was near to the parishes of Llandrinio and Llandysilio, it would not be surprising if the three parishes formed a natural unit. If the parish of Melverley was under the care of Sir Siôn, the church would have stood on the site of the church of St Peter which can be seen today (ibid.).

24 bro Drunio  Llandrinio, a parish in the commote of Deuddwr, Powys, where Sir Siôn Mechain’s home was, see WATU 108, 264. On Trunio, see LBS iv: 265.

28 gwell  It qualifies eglwyswr in the preceding line, and mutates like a comparative adjective in a negative proposition, see TC 66–7; cf. 23–4 Ni bu neb ... / ... dirionach.

30 Iorwerth Foel  Iorwerth Foel of Pengwern (fl. 1270–1313). There is no mention of Sir Siôn Mechain in the genealogies, but Maredudd ab Ednyfed Gam, one of the grandsons of Iorwerth Foel, settled in Mechain and the environs, and Enid Roberts suggests that it was to his descendants there, in Carreghwfa, that Sir Siôn Mechain was related; see WG1 ‘Tudur Trefor’ 12–13, WG2 ‘Tudur Trefor’ 13A; GMRh 106–7.

34  Cf. GMRh 4.60 Ni bôm heb ei wyneb ef ‘let us not be without his presence.’

36 saer serch  I.e., a love poet. A poet is often likened to a craftsman, and specifically to a carpenter.

43–50  Guto feels that he and his contemporaries of the same age are too old to go to war any longer and dreams of retreating to the woods by Llandrinio where he can live happily in the hope that Owain (50) will bring them better fortunes before long. The allusions are reminiscent of the lifestyle of outlaws such as Llywelyn ab y Moel in Coed y Graig Lwyd (and see 46n) or Dafydd ap Siancyn in Carreg y Gwalch (see GSCyf poem 10; GTP poem I).

43 o daw rhyfel  These words probably reflect uncertain political conditions. If so, the years 1471–2, about the time the poem was presented (see above), would be appropriate.

46 llwyn drain ger Llandrunio  No doubt an outlaw’s hideout. The Breidden hills were nearby (see 21n) where there would have been plenty of wood and undergrowth, but there was also the famous Coed y Graig Lwyd by Llanymynech (see 43–50n) some three miles north of Llandrinio. Guto refers to this place in 66.35–6 Y ddwy Faelor, wadd felen, / Ai’ gyr i’r coed o’r graig hen ‘The two Maelors, the sallow mole, / will drive him to the wood from the old rock.’

47–8 Ciliwn … / Callwyr  The plural refers to Guto and other poets, cf. 44 I dreisiaw beirdd dros y byd.

49 yn y gwŷdd  Take with ni: the next line shows that the byd newydd is expected after being in the woods, not while still in them.

50 Owain  The context shows that the awaited saviour of the Welsh prophetic tradition – the son of prophecy – is meant here. He was usually called Owain and sometimes identified with a historical figure, such as Owain ab Urien, Owain Lawgoch or Owain Glyndŵr; but at other times it is difficult to establish who exactly is meant and in such instances the name may also refer generally to a redeemer. However, Guto has several other references to Owain Glyndŵr: 53.14, 72.49, 75.39, 82.35, 90.38, 102.21, 106.62, 67, 107.46. In his praise to the sons of Edward ap Dafydd of Bryncunallt he refers to them as Ceraint gwych … / I’r gŵr a ddaw â’r gwared ‘excellent kinsmen / to the man who will bring salvation’ (103.23–4), and there is no doubt that Owain Glyndŵr is meant there, although he is not named (see ibid. 23–4n); it is probably the same person who is meant here.

50  The n has not been answered before the accent in the end-rhyme.

52 curad Corwen  Sir Benet, see 7n.

53–8  Guto’s woes when driving sheep to England are related in poems 44, 44a, 45.

59 drwy na  ‘On condition that ... not’ is the sense given in GGl 360 and it is included among the meanings of drwy in GPC 3630 (g), albeit tentatively. It is not necessary to understand the words in that sense here.

59–60 na cheisio’r … / Siars na mach  What is meant is that Sir Siôn would not ask Guto to give him a deposit or surety should he (Guto) not return from his task of selling lambs for him; cf. what Llywelyn ap Gutun says about Siôn Mechain, GLlGt 5.9–10, Syr Siôn, ni fynnai siars, oedd, / Mechain, gŵr mwya’ iachoedd ‘Sir Siôn Mechain, he would not demand a deposit, / had the greatest pedigree.’ As Guto is comparing Sir Siôn (indirectly) to Sir Benet in 51–2, it appears that Sir Benet followed the same procedure in appointing Guto as sheep drover; indeed, in his droving poem to Sir Benet (44.66) Guto speaks of himself returning from the journey to England with only a Ceiniog ernes, which suggests not only that Sir Benet had not demanded a deposit from him but that he had also paid him in advance for his service. It is also, of course, implicit in Guto’s words that another employer could have charged a deposit.

Bibliography
Thomas, D.R. (1908–13), The History of the Diocese of St. Asaph (3 vols., Oswestry)

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Syr Siôn Mechain, person Llandrinio, 1470

Syr Siôn Mechain, person Llandrinio, fl. c.1470

Top

Canodd Guto ddau gywydd i Syr Siôn Mechain, sef cywydd mawl (cerdd 84) a chywydd ar achlysur adeiladu ei dŷ newydd yn Llandrunio (cerdd 85). Canodd Maredudd ap Rhys yntau ddau gywydd mawl iddo (GMRh cerddi 4 a 5) a chyfansoddodd Llywelyn ap Gutun gywydd i ofyn am ddwy sbectol gan Siôn, un ar ei gyfer ef ei hun a’r llall ar gyfer ei gyfaill o fardd, Owain ap Llywelyn ab y Moel (GLlGt cerdd 5). Cyfeirir at Guto ar ddiwedd cywydd Llywelyn fel bardd a ganai i Siôn (ibid. 5.48).

Achres
Ni welwyd enw Siôn yn yr achau, ond dywed Guto ei fod o hil Iorwerth Foel a’i had (84.30n) a dichon ei fod yn disgyn o Faredudd ab Ednyfed Gam, un o wyrion Iorwerth Foel o Bengwern, a ymsefydlodd ym Mechain a’r cyffiniau (GMRh 106–7). Un gŵr yn unig a elwir yn berson Llandrunio y daethpwyd o hyd iddo yn yr achresi, sef Syr Sieffrai, mab i noddwr Guto, Maredudd ap Hywel o Groesoswallt (WG2 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 11 A3).

Ei yrfa
Roedd Siôn yn berson Llandrinio, plwyf ar lan afon Hafren ac i’r dwyrain o’r Trallwng ym Mhowys. Gallai’r teitl Syr o flaen ei enw ddynodi gŵr a chanddo radd brifysgol ynteu offeiriad cyffredin heb radd o’r fath (GST 4), ond ni chafwyd tystiolaeth fod Siôn wedi graddio mewn prifysgol ac nid yw geiriau Guto yn awgrymu hynny (cf. Syr Dafydd Trefor, Syr Thomas Wiliems). Awgryma’r ‘Mechain’ yn ei enw mai yn y cwmwd hwnnw yr oedd ei wreiddiau, a chan fod Llandrinio yng nghwmwd Deuddwr, mae’n amlwg iddo symud o’r naill le i’r llall. Roedd Siôn, heblaw bod yn ŵr eglwysig, hefyd yn ddyn cefnog. Ymddengys fod ganddo gynifer â thri phlwyf dan ei ofal (84.22n) a sonia Guto amdano’n byw yn Llandrinio mewn tŷ newydd sylweddol a dŵr o’i gwmpas (cerdd 85). Yn ôl Glanmor Williams (1976: 265), y tebyg yw iddo, megis Syr Bened, ennill ei gyfoeth trwy fagu defaid, ac mae Guto yn ategu hyn. Tua 1470 yw’r dyddiad a rydd Thomas (1908–13: iii, 158) ar gyfer ei reithoriaeth yn Llandrinio, ac mae’n bosibl i hynny gyd-daro ag adeg codi tŷ newydd a phwysig Siôn a chanmoliaeth Guto o’r achlysur. Mae Guto yn canmol Siôn am ei haelioni a’i santeiddrwydd ond ymddengys fod ganddo hefyd, fel Syr Bened, gysylltiadau milwrol (84.17n).

Llyfryddiaeth
Thomas, D.R. (1908–13), The History of the Diocese of St. Asaph (3 vols., Oswestry)
Williams, G. (1976), The Welsh Church from Conquest to Reformation (2nd ed., Cardiff)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)