Chwilio uwch
 
25 – Annog Wiliam Herbert, ail iarll Penfro, i ddial ei dad
Golygwyd gan Barry J. Lewis


1Tair blynedd rhyfedd fu’r rhain:
2Tri brad a fu trwy Brydain.
3Lle bu wledd cyllyll a bwyd,
4Llu’r wledd i’r llawr a laddwyd.
5Os brad yn Salsbri ydoedd,
6Un twyll â Chastell Gwent oedd;
7Ni aned twyll onid ti,
8Ni bu unbrad ond Banbri.
9Arwydd am ladd (f’arglwydd fu)
10Syr Rhosier, sorri’r Iesu.
11Achos Syr Rhosier Fychan
12A marw’n iarll, mae Cymru’n wan.

13Er bwrw derwgoed bro Deirgwent
14I’r llawr oll, mae iarll ar Went;
15Mae cangau, colofnau clêr,
16Oes, ar roswydd Syr Rhosier;
17Tyfodd â gwaed Dafydd Gam
18Eilwydd i Herbart Wiliam.
19Iarll Gwent, dos i ddryllio gwŷr
20Â’th ddyrnau a’th haearnwyr.
21Ffrystia dir Fforest y Dên,
22Ffrwyna bawb o gyff Rhonwen.
23Troes tâl, llei treisiwyd dy wŷr,
24Trwy barwydydd tai’r bradwyr.
25Meistr Tomas, galanas gledd,
26Mab Rhosier, ym mhob rhysedd,
27Wyth drin i’th werin a’th wŷr,
28Wyth frwydr a wnai â’th frodyr.
29Ewch i gyd, achau Godwin,
30Aml weilch Dafydd Gam a’i lin,
31Ymleddwch, dielwch dwyll
32Ar Fforestwyr ffair Ystwyll,
33Erlynwch ar alanas
34I Gaerloyw a’r gwŷr a las.
35Twrment Castell Gwent a’u gwaith,
36Talwyd iddynt hwy eilwaith.

37Och! Rhoes Duw ywch ras a dawn,
38I’ch gofal byddwch gyfiawn.
39Ar Dduw y mae’i roi a’i ddwyn
40A throi eilwaith yr olwyn.
41Na fyddwch (na chiliwch, weilch)
42Na rhy ufydd na rhyfeilch:
43Am falchder, blinder y blaid,
44Bwriwyd henwau’r Brytaniaid.
45Y rhai a fo byr eu hoes,
46O chwant aur ni chânt deiroes.
47Edrychwch (mynnwch fy modd)
48Ar gampau’r rhai a gwympodd:
49Cwymp y rhai enwir a’u cis,
50Cwymp Warwig, cam a’i peris!

51Un a ddichon heddychu
52O’r môr i’r llall, mawr yw’r llu:
53Iarll Penbrwg, Morgannwg wen,
54Iarll hyfryd garllaw Hafren.
55Ennill dithau, flodeuyn,
56Air dy dad, er Duw a dyn.
57Gado, arglwydd Cymro call,
58Cyngor rhai ieuainc angall;
59Arail y tir a’r wlad hon,
60Iarll hydr, aerwya’r lladron;
61Bwrw’r treiswyr, Herbart rasol,
62Y byd a’th ddilyd i’th ôl.
63Mae’n gofal yma’n gyfun,
64Mae’r Nordd a Chymru yn un.
65Edwart, dyly dair talaith,
66Ef a ran weithan i’n iaith.
67Y gŵr a’i blant ar Loegr blaid,
68Rhy’r bordir i’r Herbardiaid.
69Llu Dwywent oll a’u diail,
70Lled yw’r do no’r lludw a’r dail.
71Llwyth yr Israel hael yw hon,
72Llwyth Siesu’n llethu Saeson.
73Bydd ddialwr, ffrwynwr Ffranc,
74Brad d’ewythr, Herbart ieuanc!

1Tair blynedd rhyfedd fu’r rhain:
2bu tri brad ar draws Prydain.
3Lle bu gwledd cyllyll a bwyd,
4cwympwyd llu’r wledd i’r llawr.
5Os oedd brad yng Nghaersallog,
6cymaint ei dwyll â brad Cas-gwent oedd;
7ni aned twyll heblaw amdanat ti,
8Banbri yn unig a fu’n gymaint ei brad.
9Cafwyd arwydd ynghylch lladd Syr Rhosier
10(fy arglwydd fu) fod Iesu wedi digio.
11Oherwydd Syr Rhosier Fychan
12a marwolaeth ein iarll, mae Cymru’n wan.

13Er bod coed derw gwlad y tair Gwent wedi eu bwrw
14oll i’r llawr, mae iarll ar Went;
15mae canghennau, colofnau’r beirdd,
16oes, ar lwyni rhosynnau Syr Rhosier;
17mae tyfiant newydd i ddilyn Wiliam Herbert
18wedi tyfu gyda gwaed Dafydd Gam.
19Iarll Gwent, dos i ddarnio gwŷr
20â’th ddyrnau a’th wŷr mewn arfwisg haearn.
21Brysia i dir Fforest y Ddena,
22rho ffrwyn ar bawb o linach Rhonwen.
23Aeth dial, yn y lle y gormeswyd dy wŷr,
24trwy waliau tai’r bradwyr.
25Mastr Tomas, cleddyf dialwch,
26mab Rhosier, ym mhob rhwysg,
27wyth ymladdfa i’th filwyr cyffredin a’th wŷr arfog,
28wyth brwydr y byddi di’n eu cynnal gyda’th frodyr.
29Ewch i gyd, ddisgynyddion Godwin,
30gweilch niferus Dafydd Gam a’i linach,
31ymladdwch, cymerwch ddial am dwyll
32ar wŷr y Fforest amser ffair Ystwyll,
33erlynwch hwy mewn galanas waed
34i Gaerloyw a’r gwŷr a laddwyd.
35Llu Cas-gwent a’u gwaith,
36talwyd y pwyth yn ôl iddynt.

37Och! Mae Duw wedi rhoi i chi ras a bendith,
38yn eich gwyliadwraeth byddwch yn gyfiawn.
39Gan Dduw y mae’r hawl i’w roi ac i’w ddwyn yn ôl
40a throi’r olwyn eto.
41Na fyddwch (na chiliwch, weilch)
42na rhy wylaidd na rhy falch:
43oherwydd balchder, trallod ein carfan,
44y bwriwyd anrhydedd y Brythoniaid i’r llawr.
45Y sawl y mae eu bywydau’n fyr,
46ni chânt fyw am oes tri dyn drwy chwant am aur.
47Edrychwch (gwnewch gymwynas â mi)
48ar gampau’r rhai sydd wedi cwympo:
49cwymp y rhai ysgeler a’r ergyd a’u trawodd,
50cwymp iarll Warwick, camwedd a’i hachosodd!

51Un dyn sy’n medru creu heddwch
52o’r naill fôr i’r llall, mawr yw’r llu:
53iarll Penfro, Morgannwg ddedwydd,
54iarll gwych gerllaw afon Hafren.
55Ennill dithau, flodeuyn,
56fri dy dad, er mwyn Duw a dyn.
57Ymwrthod, arglwydd Gymro doeth,
58â chyngor y rhai ifainc annoeth;
59gwarchod y tir a’r wlad hon,
60iarll gwych, rhwyma’r lladron;
61bwrw’r gwŷr treisgar i lawr, Herbert grasol,
62bydd y byd yn dy ddilyn ar dy ôl.
63Mae ein gofal yma’n unfryd,
64mae gogledd Lloegr a Chymru’n un.
65Edward, mae ganddo hawl i dair coron,
66bydd ef yn rhoi siâr bellach i’n cenedl.
67Y gŵr a’i blant ar ochr Lloegr,
68bydd ef yn rhoi’r ffin i’r Herbertiaid.
69Bydd llu dau ranbarth Gwent i gyd yn dial amdanynt,
70helaethach yw’r llinach na lludw a dail.
71Llwyth Israel fonheddig yw’r llinach hon,
72llwyth Iesu yn trechu Saeson.
73Bydd yn ddialwr, un sy’n ffrwyno Ffrancwr,
74am frad dy ewythr, Herbert ifanc!

25 – To urge William Herbert, second earl of Pembroke, to avenge his father

1Three strange years these have been:
2three betrayals there were across Britain.
3Where there was a feast of knives and food,
4the crowd at the feast were hewn down to the ground.
5If there was betrayal in Salisbury,
6it was no more treacherous than what happened in Chepstow;
7no treachery was ever born except you,
8only Banbury was as much of a betrayal.
9There was a sign around the killing of Sir Roger
10(he was my lord) that Jesus was angered.
11Because of Sir Roger Vaughan
12and the death of our earl, Wales is weak.

13Though the oak trees of the land of the three Gwents
14have all been cast to the ground, there is an earl over Gwent;
15there are branches, columns to uphold poets,
16yes indeed, on the rosebushes of Sir Roger;
17new growth after William Herbert
18has sprouted with the blood of Dafydd Gam.
19Earl of Gwent, go and smash men
20with your fists and your iron-clad soldiers.
21Rush to the land of the Forest of Dean,
22put a bridle on everyone of Rhonwen’s kin.
23Vengeance has torn, in the place where violence was inflicted on your men,
24through the walls of the traitors’ houses.
25Master Thomas, a sword of retribution,
26the son of Roger, in every pomp,
27eight contests for your common soldiers and your men-at-arms,
28eight battles you will fight together with your brothers.
29Go all of you, descendants of Godwin,
30abundant hawks of Dafydd Gam and his lineage,
31fight, take vengeance for their deceit
32upon the men of the Forest at the Epiphany fair,
33pursue them with blood-enmity
34to Gloucester and the men who were killed.
35The host of Chepstow and their doings,
36they have been repaid in kind.

37Oh! God has given you grace and good fortune,
38be just in your circumspection.
39It is God’s place to give it and to take it back
40and to turn the wheel again.
41Do not be (do not yield, you hawks)
42either too meek or too proud:
43it was on account of pride, the affliction of our party,
44that the honour of the Britons was cast down.
45Those whose lives are short,
46they won’t live three lifetimes by lusting after gold.
47Look (just humour me)
48at the rewards of those who have fallen:
49the fall of the wicked and the blow they suffered,
50the fall of Warwick, it was wickedness that led to it.

51One man can make peace
52from one sea to the other, great is the host:
53the earl of Pembroke, blessed Glamorgan,
54a fine earl beside the river Severn.
55Win yourself, O flower,
56your father’s fame, for the sake of God and man.
57Abandon, O wise Welsh lord,
58the counsels of foolish young men;
59watch over this land and country,
60splendid earl, put the thieves in bonds;
61overthrow the men of violence, gracious Herbert,
62the world will follow in your footsteps.
63Our care is here united,
64northern England and Wales are as one.
65Edward, he has a right to three diadems,
66he will now give our nation a share.
67The man whose offspring are on England’s side,
68he will grant the borderland to the Herberts.
69All the host of both regions of Gwent will avenge them,
70the lineage is more numerous than ashes or leaves.
71This is the noble tribe of Israel,
72Jesus’s tribe crushing the English.
73Be the avenger, one who bridles a Frenchman,
74of your uncle’s betrayal, young Herbert!

Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn deg llawysgrif. Mae pob copi yn debyg iawn i’w gilydd ac awgryma’r darlleniad anghywir win yn llinell 30 eu bod oll yn tarddu o un gynsail wallus. Perthyn copïau Wmffre Dafis (LlGC 3056D a Brog I.2) a Pen 99 yn agos i’w gilydd. Perthyn C 4.101 a Pen 198 hefyd yn agos i’w gilydd (collwyd llinellau 39–40 ynddynt), ac er mai copi diweddar iawn yw Pen 198, mae’n rhagori ar C 4.101 mewn mannau. Saif LlGC 2030B ychydig ar wahân. Rhoddwyd ystyriaeth i bob un o’r copïau hyn, ond diystyrwyd y copïau sy’n tarddu ohonynt. Nid oedd y gynsail mewn cyflwr gwych. Ymddengys fod llinellau 30, 60, 68 a 72 yn wallus ynddi, ac efallai 16.

Trawsysgrifiadau: LlGC 3056D, LlGC 2030B, Pen 198.

stema
Stema

1 fu  LlGC 2030B yw, yn y copïau eraill fu.

9 arwydd  Felly C 4.101, Pen 198, LlGC 2030B; gthg. arglwydd yng nghopïau Wmffre Dafis ac yn Pen 99. O ran yr ystyr, arwydd yw’r darlleniad y mae’n rhaid ei dderbyn.

16 roswydd  Felly pob llawysgrif ond Pen 99, lle cywirwyd y darlleniad hwn yn ryswydd. Mae’n demtasiwn gref derbyn ryswydd yma. Ni cheir enghraifft o roswydd yn ôl GPC 3097 tan ddechrau’r ail ganrif ar bymtheg. Ar y llaw arall, defnyddia Hywel Dafi y gair rhyswydd i gynganeddu â Syr Rhosier, gw. GPC 3143. Hefyd mae rhyswydd ‘mangoed’ yn well o ran ystyr. Yn yr Oesoedd Canol rheolid y rhan fwyaf o’r coedwigoedd ar gyfer cynhyrchu pren adeiladu ar y naill law, a chynnud tân ar y llall. Tueddid i neilltuo’r coed derw ar gyfer y cyntaf o’r rhain, a gadael iddynt dyfu’n aeddfed cyn eu cwympo: dyma, felly, yr arglwyddi a gwympwyd ar eu hanterth yma. Byddai’r mangoed, y rhyswydd, ar y llaw arall, yn cael eu tocio’n rheolaidd ar gyfer cynnud tân, ond byddent yn tyfu’n ôl toc, fel mae meibion Syr Rhosier Fychan yn tyfu yn awr. Gw. Rackham 2002: 8–10, 67. Ond yn wyneb unfrydedd y llawysgrifau, rhaid cadw roswydd. Nid oes sail yn y llawysgrifau ar gyfer GGl 150 yswydd.

17 â gwaed  Felly pob llawysgrif ond C 4.101 o goed. Gweddai’r darlleniad olaf hwn yn dda yn y cyd-destun, gan y sonnir am eilwydd yn 18. Ond gan fod a gwaed yn Pen 198 a’r copïau eraill, rhaid mai dyna a geid yng nghynsail C 4.101 a Pen 198 a hefyd yn y gynsail gynharach sydd y tu ôl i’r copïau i gyd. Gwelliant ar ran copïydd C 4.101, mae’n debygol, yw o goed.

19 iarll  Felly’r llawysgrifau ond LlGC 3056D arglwydd, na ellir ei dderbyn o ran hyd y llinell na’r gynghanedd.

30 lin  Llawysgrifau win. Nid yw hyn yn rhoi synnwyr na chynghanedd gywir. Diwygir yn lin, sy’n foddhaol ar y ddau gyfrif. Hawdd fyddai i lin droi’n win dan ddylanwad y gyfatebiaeth gynganeddol â weilch yn hanner cyntaf y llinell. Sylwodd copïwyr Pen 99 a C 4.101 ar y broblem a newid aml yn am, ond er bod hynny’n gwella’r gynghanedd, nid yw’r ystyr yn foddhaol.

34 a’r  Mae pob copi yn cynnig ar. Er hynny, mae’r ystyr yn aneglur ac mae’n demtasiwn diwygio hyn yn er.

35 twrment  Darlleniad yr holl lawysgrifau. Fe’i dehonglir yn amrywiad ar torment1, gw. GPC 3530 a 3662. Yn GGl 151 diwygiwyd ef yn torment.

37 och  Felly’r llawysgrifau. Ni ellir dehongli och yn o + ’ch, oherwydd nid oedd yn arferol defnyddio’r rhagenwau mewnol mewn ystyr dderbyniol erbyn amser Guto’r Glyn, gw. GMW 57, a bid a fo am hynny, ceir ywch yn nes ymlaen yn y llinell. Yn GGl 151 diwygiwyd yn o, gan droi’r gynghanedd groes yn gynghanedd draws. Gwir na fyddai’n syndod i o wreiddiol droi yn och er mwyn cael cynghanedd gyflawnach, ond gan fod darlleniad y llawysgrifau yn ddealladwy ac yn rhoi cynghanedd gywir, mae’n rhaid ei dderbyn. Ebychiad digon negyddol yw och gan mwyaf, ond gwedda hynny yma. Mae’r bardd yn bradychu cryn anesmwythyd ynglŷn ag ymarweddiad yr iarll newydd.

40 yr  Felly LlGC 3056D, Pen 99; gthg. ar Brog I.2 a LlGC 2030B. Ni cheir llinellau 39–40 yn C 4.101 a Pen 198. O ddilyn yr ail ddarlleniad gellid A’th roi eilwaith ar olwyn, ond ergyd delwedd olwyn ffawd yw bod pawb eisoes ar yr olwyn drwy’r amser.

46 deiroes  Felly’r llawysgrifau ac eithrio C 4.101 hiroes (cf. GGl 151).

56 air … er  Felly C 4.101 a Pen 198; eir yw’r gair cyntaf yn LlGC 2030B; Pen 99 a chopïau Wmffre Dafis er … er, a ddilynwyd yn GGl 151. Byddai ailadrodd er ychydig yn chwithig yma. Gellid ei dderbyn o gymryd mai flodeuyn yn 55 yw gwrthrych ennill (‘cenhedla dithau flodeuyn o fab’, gw. GPC 1216 (2) am yr ystyr ‘cenhedlu’). Ond mae derbyn air o C 4.101 a Pen 198 yn creu cwpled esmwythach o dipyn, ac fe’i hategir gan LlGC 2030B eir. Dichon mai eir a oedd yn y gynsail: hawdd fyddai i hwnnw droi’n er.

57 gado  Felly’r llawysgrifau. Ffurf ail unigol orchmynnol y ferf gadawaf yw hon, ac -aw wedi troi’n -o, nid berfenw. Nid oes sail yn y llawysgrifau ar gyfer Cado GGl 151.

60 aerwya’r  Ymddengys fod y darlleniad yn llwgr ym mhob llawysgrif: LlGC 3056D, Brog I.2 a Pen 99 arwya/r, C 4.101 ar wyra, Pen 198 ar wyer, LlGC 2030B arwyar. Dichon mai arwyar oedd yn y gynsail wallus. Nid yw ar wyar yn rhoi synnwyr da. Cynnig GGl 151 Iarll hydr ar wŷr a lladron, diwygiad nad yw’n argyhoeddi o ran ystyr. Gwell fyddai cael rhyw ferf yn y modd gorchmynnol yma, a’r diwygiad sy’n ymgynnig yw aerwya’r. Gwir na nodir enghraifft o’r ferf hon yn GPC2 91 cyn 1707, ond digon hawdd fyddai ei bathu o’r enw aerwy a ddefnyddir gan Guto yn 24.34.

68 bordir  LlGC 3056D brodvr, Brog I.2 brodir, Pen 99 a LlGC 2030B brodyr, C 4.101 bradxxyr (ni allaf ddarllen na’r llythyren wreiddiol na’r cywiriad yn hyderus), Pen 198 brodîr. Nid yw’n sicr pa beth a geid yng nghynsail gyffredin y copïau hyn, efallai brodyr, sef y darlleniad a dderbyniwyd yn GGl 151 (ond yn GGl 343 awgrymir darllen bordor yma ar gyfer y gynghanedd). Yn sicr mae’r gynghanedd yn mynnu gwrthod pob un o’r darlleniadau hyn, er y byddai brodir neu bradwyr (ond go brin brodyr) yn rhoi synnwyr da. Gwell derbyn bod rhyw ffurf ar y gair Saesneg border yma. Nodir bordir a bordor, border, bordr fel dau air gwahanol yn GPC 301. Dewiswyd bordir yn y testun golygedig oherwydd tebygrwydd y llinell hon i enghraifft gan y bardd Hywel Dafi yn Pen 67, 67 llwyn o gaer llion a gaid / llawr bordir llv herberdyaid. Cywydd i Harri Mil, etifedd Harri Gruffudd o Euas yw hwn, ac felly ychydig yn ddiweddarach na chywydd Guto yn ôl pob tebyg (gw. Harri Gruffudd).

72 Siesu  Dyma’r orgraff yn Pen 99; Iesv a geir yn y copïau eraill. Gall fod I neu J yn y gynsail yn cyfleu’r un sain ag a geir yn Pen 99 beth bynnag, ond bid a fo am hynny, mae’r gynghanedd yn mynnu cael Siesu yma.

73 ddialwr  Treiglir y gair yn Pen 99, C 4.101 a Pen 198 ond nid yn y copïau eraill, ac felly’n ôl pob tebyg nid yn y gynsail. Mae treiglad yn arferol ar ôl y ffurf orchmynnol bydd yn ôl TC 314.

Llyfryddiaeth
Rackam, O. (2002), Trees and Woodland in the British Landscape (second edition, London)

Cywydd yw hwn i Wiliam Herbert, ail iarll Penfro. Ymddengys fod meibion Syr Rhosier Fychan o Dretŵr yn bresennol hefyd (llinellau 29–30). Ar ddechrau’r cywydd mae’r bardd yn rhyfeddu wrth edrych yn ôl ar ddigwyddiadau erchyll y cyfnod 1469–71, yn enwedig marwolaeth yr iarll cyntaf yn 1469 a dienyddiad Syr Rhosier Fychan ym Mai 1471. Cymherir y ddau frad hyn ag enghraifft nodedig arall o dwyll y Saeson (gw. 3–5n), a phriodolir yr helbul i ddicter Crist. Yna mae’r bardd yn taro nodyn mwy gobeithlon, gan nodi bod Wiliam Herbert a Syr Rhosier ill dau wedi gadael etifeddion pybyr. Anogir yr iarll ifanc (roedd tuag 16 oed adeg canu’r cywydd hwn) i ddial ar wŷr Fforest y Ddena. Efallai y bu i’r rhain ryw ran ym marwolaeth Syr Rhosier. Yn sgil brwydr fuddugoliaethus Tewkesbury anfonodd Edward IV ef i Gas-gwent i ddal Siasbar Tudur. Diau, felly, ei fod wedi mynd drwy’r Fforest ar ei ffordd yno, a gallwn ddyfalu bod rhywrai yno rywsut wedi helpu Siasbar i gael gafael ar Syr Rhosier a’i ddienyddio yng Nghas-gwent. Ar y llaw arall mae Hywel Swrdwal yn crybwyll gwŷr y Fforest (GHS 7.46) fel petaent â rhyw ran yn nhranc Wiliam Herbert I. Mae’r ddau fardd yn cystwyo Caerloyw hefyd (34; GHS 7.50). Ymddengys, felly, fod gwreiddiau’r elyniaeth rhwng cylch yr Herbertiaid a gwŷr swydd Gaerloyw yn mynd yn ôl yn bellach na 1471.

Digon dryslyd i ni heddiw, heb wybodaeth fanwl o’r digwyddiadau, yw’r modd y mae Guto yn gwibio rhwng annog yr iarll i ddial marwolaeth ei dad a’i ewythr a dathlu’r gosb a dalwyd eisoes gan y drwgweithredwyr. Noda Guto fod y dial ar y bradwyr eisoes wedi digwydd (23–4). Nid yw’n eglur beth a olygir yma: go brin y cyfeirir at fuddugoliaethau Edward yn Barnet a Tewkesbury, oherwydd digwyddodd y rhain cyn marwolaeth Syr Rhosier, ac fe awgryma 35–6 mai rhyw ddial ar ôl y farwolaeth honno a ddisgrifir. Bid a fo am hynny, ymddengys nad yw’r dial yn ddigon i ryngu bodd y bardd, ac mae’n deisyfu gweld rhagor (29–36).

Yna mae’r cywair yn newid yn sylweddol a throir i gynghori’r iarll ifanc ynglŷn â’i ymddygiad cyffredinol. Mae Guto’n lleisio cryn anesmwythyd am draha a phenrhyddid ei noddwr, gan ei annog i ystyried enghraifft iarll Warwick, a laddwyd ym mrwydr Barnet, fel achos o arglwydd trahaus a gosbwyd yn haeddiannol. Awgrymir bod yr iarll yn rhy gaeth i gyngor gwŷr ifainc penboeth (57–8). Wedi’r rhybuddion digon diflewyn-ar-dafod hyn, mae Guto yn gorffen drwy frolio Herbert a’i berthnasau a thrwy fynegi ei hyder y bydd Edward IV yn rhoi iddynt y wobr y maent yn ei haeddu, sef awdurdod dros ardal y ffin. Mae’r cwpled olaf yn atgoffa’r iarll am yr angen am ddial unwaith yn rhagor. Mae’r gerdd yn dystiolaeth werthfawr i’r ffaith fod problemau’r 1470au – diffyg awdurdod Wiliam Herbert, yr helyntion y bu gan yr Herbertiaid ran fawr yddynt ac a arweiniodd yn y diwedd at eu hymddieithriad oddi wrth Edward IV – yn cael eu rhag-weld mor gynnar â 1471.

Dyddiad
Ar ôl marwolaeth Syr Rhosier Fychan ym Mai 1471. Gan fod y bardd yn edrych ymlaen at yr Ystwyll (32), dichon mai amser Nadolig 1471/2 y’i canwyd.

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd LVI; Lewis 1982: cerdd 37.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 74 llinell.
Cynghanedd: croes 49% (36 llinell), traws 28% (21 llinell), sain 22% (16 llinell), llusg 1% (1 llinell).

1 tair blynedd  1469–71.

3 cyllyll  Cyfeirir at ‘Brad y Cyllyll Hirion’, digwyddiad chwedlonol y ceir y cnewyllyn ohono eisoes yn yr ‘Historia Brittonum’ yn y nawfed ganrif. Yn oes Gwrtheyrn, gwahoddwyd pendefigion y Brythoniaid i wledd gyda’r Saeson dan arweiniad Hengest. Cuddiodd y Saeson gyllyll yn eu hosanau, a phan oedd y Brythoniaid yn gloddesta tynnodd y Saeson eu cyllyll a’u lladd hwy i gyd. Ymddengys mai Sieffre o Fynwy oedd y cyntaf i leoli’r brad yng Nghaersallog. Am fersiwn Cymraeg Canol o’r hanes, gw. Parry 1937: 118–19.

6 un twyll  Yr arfer yw treiglo unrhyw enw ar ôl un yn yr ystyr ‘tebyg, cyffelyb’, gw. TC 39 a’r nodyn godre yno, lle awgrymir darllen dwyll yn y llinell hon (fel yn Brog I.2). Mae’n wir fod Guto yn cynganeddu nd ac nt (gw. CD 219), ond mae’r llawysgrifau o blaid cadw t- ac nid yw’n bosibl diwygio’r ffurf gyfatebol unbrad yn llinell 8 (ond gw. 7–8n isod).

6 Castell Gwent  Cas-gwent, lle dienyddiwyd Syr Rhosier Fychan gan Siasbar Tudur yn 1471.

7–8 ti, / … unbrad  Cyfeiria ti at y brad yng Nghas-gwent, a dywedir mai brwydr Banbri’n unig oedd yn gyffelyb iddo. Yn ramadegol gallai ti gyfeirio ymlaen at Banbri, a gellid aralleirio 8 yn ‘Ni fu brad erioed ond Banbri’. Byddai hynny’n fwy cyson â’r diffyg treiglad yn unbrad (gw. 6n). Ond mae’r ystyr yn anodd ei derbyn yng ngoleuni dicter y bardd am ladd Syr Rhosier Fychan.

8 Banbri  Brwydr Banbri (Banbury) neu Edgecote yn swydd Northampton, 24 Gorffennaf 1469. Ar ôl y frwydr dienyddiwyd Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro, a’i frawd Syr Rhisiart Herbert, dau o noddwyr pwysicaf Guto.

13 bro Deirgwent  Cyfrifai’r beirdd dair Gwent, gw. Evans 2008: 283–4. Y tebyg yw mai arglwyddiaethau Cas-gwent, Brynbuga (gyda Chaerllion) a’r Fenni yw’r rhain. Ymddengys fod Trefynwy a’r Tri Chastell heb eu cyfrif yn ôl y dull hwn. Cf. 69n.

17 Dafydd Gam  Marchog o Aberhonddu a laddwyd ym mrwydr Agincourt yn 1415. Ef oedd taid Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro, a Syr Rhosier Fychan, ar ochr eu mam, Gwladus Gam. Gwaed Dafydd Gam, felly, sydd gan yr Herbertiaid a’r Fychaniaid fel ei gilydd.

21 Fforest y Dên  Fforest y Ddena, yng ngorllewin swydd Gaerloyw ac yn agos i’r ffin rhwng Gwent a Lloegr.

22 Rhonwen  Merch Hengest, gw. 3n. Priododd â Gwrtheyrn yn ôl y chwedl. Ystyr cyff Rhonwen yw ‘Saeson’.

23 troes tâl  Mae’r bardd yn newid yn sydyn i’r amser gorffennol. Efallai ei fod yn cyfeirio at fuddugoliaethau Edward IV yn 1471 yn Barnet a Tewkesbury, ond mwy tebygol yw cyfeiriad at ryw ddial a gafwyd ar ôl lladd Syr Rhosier Fychan. Diau fod llei treisiwyd dy wŷr yn cyfeirio at Loegr yn gyffredinol. Os felly, brwydr Edgecote fyddai ym meddwl y bardd yn benodol. Ond gall mai rhyw ddigwyddiad arall a goffeir.

25–6 Meistr Tomas … / Mab Rhosier  Mab hynaf Syr Rhosier Fychan, gw. DNB Online s.n. Vaughan family. Noddai’r beirdd yn helaeth.

27 gwerin … wŷr  At filwyr cyffredin y mae gwerin yn cyfeirio, felly dichon mai milwyr uwch eu statws yw gwŷr yma, sef y gwŷr arfog (Saesneg ‘men-at-arms’), gw. 4.42n.

29 achau Godwin  Hawliai’r Herbertiaid eu bod yn disgyn o Godwin ‘iarll Cernyw’, gw. WG1 ‘Godwin’ 1.

30 aml weilch Dafydd Gam  Sef yr Herbertiaid a’r Fychaniaid gyda’i gilydd, gw. 17n.

32 Fforestwyr  Trigolion Fforest y Ddena, cf. 21n.

32 ffair Ystwyll  6 Ionawr yw Ystwyll, felly dyma awgrym fod y cywydd wedi ei ganu rywbryd yn ystod tymor y Nadolig.

33 galanas  Gelyniaeth yn sgil lladd perthynas waed yw galanas, gw. GPC 1373.

34 a’r gwŷr a las  Mae’n anodd deall hyn: ai ffordd gryno iawn o ddweud ‘ac [i’r man lle] y lladdwyd y gwŷr’? Efallai y dylid diwygio yn er gwŷr a las.

40 yr olwyn  Olwyn ffawd, delwedd gyfarwydd iawn yn yr Oesoedd Canol. Mae pawb, yr uchel a’r isel eu byd, ar yr olwyn, sy’n troi’n ddisyfyd a bwrw’r rhai da eu byd i’r gwaelod. Rhybudd yn erbyn balchder bydol ydyw.

43–4 balchder … / … Brytaniaid  Cred gyffredin yn yr Oesoedd Canol (a rannwyd gan Gymry a Saeson fel ei gilydd) oedd mai cosb oddi wrth Dduw am falchder y Brythoniaid oedd dyfodiad y Saeson i’r ynys a’r ffaith eu bod yn teyrnasu yn Llundain.

50 Warwig  Richard Neville, iarll Warwick, a fuasai’n gyfrifol am ddienyddio tad gwrthrych y gerdd hon yn 1469. Lladdwyd ef ym mrwydr Barnet, 14 Ebrill 1471.

53 Penbrwg  Defnyddir y ffurf Saesneg er mwyn y gynghanedd.

53 Morgannwg  Roedd Morgannwg wedi perthyn i iarll Warwick, a oedd bellach yn farw. Y tebyg yw ei bod eisoes yn asgwrn cynnen rhwng dau frawd y brenin, sef George, dug Clarence, a Richard, dug Iorc, gw. Pugh 1971: 199–200. Efallai fod Guto’n gweld llygedyn o obaith y gallai Wiliam Herbert II chwarae rhyw rôl yno.

53 garllaw Hafren  Ai Gwent a olygir?

62 dilyd  Berfenw yn unig yn ôl GPC 1015 d.g. dilynaf, ond nodir enghreifftiau o’r ffurf fel trydydd unigol presennol yn G 354 d.g. dilit2.

63 gofal  Gair amwys, gw. GPC 1428 am y gwahanol ystyron. Y tebyg yw ei fod yn cyfeirio yma at yr hyn y mae’r Cymry a Saeson y Gogledd am ei weld (sef heddwch a chyfiawnder o dan Edward IV, gw. y llinellau nesaf). Gall hefyd mai ‘gofid’ yw’r ystyr, yn uno Cymru a Gogledd Lloegr, felly, yn eu dioddefaint yn ystod helbulon 1469–71. Neu gellid hefyd gofal yn yr ystyr ‘gofalu, gwarchodaeth’, a bersonolir yn yr iarll ifanc.

64 Mae’r Nordd a Chymru yn un  Sylw trawiadol o gofio mai o ogledd Lloegr y daeth gwrthryfelwyr 1469. Mae’r bardd yn pwysleisio bod gogledd Lloegr bellach, fel Cymru, yn ufudd i Edward IV.

65 tair talaith  Cyfeiriad tebygol at deitl swyddogol Edward IV, Edwardus Dei gratia rex Angliae et Franciae, dominus Hiberniae (Edward drwy ras Duw brenin Lloegr a Ffrainc, arglwydd Iwerddon). Gall talaith olygu’r tir a reolir yn ogystal â’r benwisg sy’n dynodi’r rheolwr, gw. GPC 3426–7. Llai tebygol yw Lloegr, Cymru a’r Alban, neu dair rhanbarth Cymru (Gwynedd, Powys a Deheubarth).

67 plant  Ganed mab i Edward IV ar 2 Tachwedd 1470, tra oedd yntau ar ffo ar y Cyfandir a’i wraig yn noddfa San Steffan, gw. Ross 1974: 166. Ganed ei ail fab yn 1473 (Ross 1974: 248). Gan fod y cywydd yn sôn yn benodol am y tair blynedd 1469–71, diau fod plant yn cynnwys merched hynaf Edward, Anne a Cecily, a aned yn 1466 a 1469 (Ross 1974: 6).

68 bordir  Benthyciad o’r Saesneg border, gw. GPC 301.

69 Dwywent  Gellid rhannu Gwent yn ddau gantref, sef Is Coed ac Uwch Coed, yn ogystal â chyfrif tair Gwent fel yn llinell 13.

71–2 Llwyth yr Israel … / Llwyth Siesu  Yr ergyd yw eu bod yn dra niferus, fel deuddeg llwyth Israel y Beibl, ond hefyd eu bod wedi cael ffafr Duw, fel yr oedd yr Israeliaid.

74 d’ewythr  Syr Rhosier Fychan, hanner brawd i dad yr iarll (anwybydder y nodyn yn GGl 343 sydd wedi drysu rhyngddo a’r Syr Rhosier Fychan a fu farw yn 1415).

Llyfryddiaeth
Evans, D.F. (2008), ‘ “Talm o Wentoedd”: The Welsh Language and its Literature, c.1070–c.1530’, R.A. Griffiths et al. (eds.), The Gwent County History, 2: The Age of the Marcher Lords, c.1070–1536 (Cardiff), 280–308
Lewis, W.G. (1982), ‘Astudiaeth o Ganu’r Beirdd i’r Herbertiaid hyd Ddechrau’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Parry, J.J. (1937) (ed.), Brut y Breninedd: Cotton Cleopatra Version (Cambridge, Massachussetts)
Pugh. T.B. (1971), ‘The Marcher Lords of Glamorgan and Morgannwg, 1317–1485’, T.B. Pugh (ed.), Glamorgan County History, iii: The Middle Ages (Cardiff), 167–204
Ross, C. (1974), Edward IV (Berkeley)

This is a poem for William Herbert, the second earl of Pembroke. It appears that the sons of Sir Roger Vaughan of Tretower were also present (lines 29–30). At the beginning of the poem Guto marvels in recalling the awful events of the years 1469–71, especially the death of the first earl in 1469 and the execution of Sir Roger Vaughan in May 1471. These two betrayals are compared with another noteworthy example of English treachery (see 3–5n) and the whole miserable business is attributed to Christ’s anger. Then the poet strikes a more hopeful note, observing that both William Herbert and Sir Roger have left worthy heirs. The young earl (he was about 16 years old at the time) is urged to exact revenge against the men of the Forest of Dean. It may be that they had some part in Sir Roger’s death. Following the victory at Tewkesbury Edward IV sent him to apprehend Jasper Tudor at Chepstow. He must surely, therefore, have passed through the Forest on his way, and we may guess that somebody there must have helped Jasper Tudor to get hold of Sir Roger and execute him at Chepstow. On the other hand the poet Hywel Swrdwal mentions the ‘men of the Forest’ (GHS 7.46) as if they had some part in the fall of William Herbert I. Both poets also attack Gloucester (34; GHS 7.50). It seems, therefore, that the enmity between the Herbert affinity and the men of Gloucestershire goes back further than 1471.

For modern readers, faced with a lack of detailed knowledge of these events, the way in which the poet alternates between urging the young earl to vengeance for the death of his father and uncle and celebrating the revenge which the wrongdoers have already suffered is quite confusing. Guto notes that some vengeance has already been exacted (23–4). It is unclear what he means here: probably not Edward’s victories at Barnet and Tewkesbury, for these occurred before Sir Roger Vaughan’s death, and 35–6 suggest that what is being described is some other vengeance after the death. Whatever the case, it appears not to be enough to satisfy the poet, who yearns to see more (29–36).

Next the tone changes noticeably and Guto turns to counselling the young earl as to his general behaviour. Guto voices no little discomfort here about the earl’s arrogance and lack of restraint, urging him to think about the earl of Warwick, who was killed at Barnet, as an example of a lord whose overbearing pride was justly punished. There is a suggestion that the earl is too beholden to the advice of headstrong young men (57–8). After these fairly plain-spoken warnings, Guto concludes by praising Herbert and his kin and expresses his conviction that Edward IV will reward them with the prize which they deserve, namely authority over the border region. The final couplet again urges the earl to remember the unfinished business of revenge. This poem is valuable evidence that the problems of the 1470s – William Herbert’s lack of authority and the Herberts’ involvement in disturbances, which would lead to an estrangement between them and Edward IV – were being foreseen as early as 1471.

Date
After the death of Sir Roger Vaughan in May 1471. Since the poet looks forward to Epiphany (32), it was probably performed about Christmas 1471/2.

The manuscripts
This poem is found in ten manuscripts. All the copies are very similar and there is a shared error in 30 (win for lin) which indicates that they all derive from a shared, faulty exemplar. Humphrey Davies’s copies (LlGC 3056D and Brog I.2) and Pen 99 belong closely together. C 4.101 and Pen 198 also belong closely together (both have lost lines 39–40), and although Pen 198 is a very late witness, it is superior to C 4.101 in places. LlGC 2030B stands slightly apart. Each of these copies was considered, but the rest all derive from them and were ignored. The exemplar itself was not perfect: it appears that lines 30, 60, 68 and 72 were faulty, and perhaps 16 too.

stema
Stemma

Previous editions
GGl poem LVI; Lewis 1982: poem 37.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 74 lines.
Cynghanedd: croes 49% (36 lines), traws 28% (21 lines), sain 22% (16 lines), llusg 1% (1 line).

1 tair blynedd  The three years are 1469–71.

3 cyllyll  This is a reference to the ‘Treachery of the Long Knives’, a legendary happening whose core is already related in the ninth-century ‘Historia Brittonum’. In the time of Vortigern, the chiefs of the Britons were invited to a feast with the Saxons led by Hengest. The Saxons concealed knives in their socks, and when the Britons were feasting, they drew their knives and killed all of them. It seems that Geoffrey of Monmouth was the first to locate the event in Salisbury. For a medieval Welsh telling of the tale, see Parry 1937: 118–19.

6 un twyll  It is normal to lenite any noun following un in the meaning ‘like, similar’, see TC 39 and the footnote there which suggests reading dwyll in this line (as in Brog I.2). True, Guto accepts nd and nt as a correspondence in cynghanedd (see CD 219), but the manuscripts favour keeping t- and it is not possible to emend the comparable form unbrad in line 8 (but see 7–8n below).

6 Castell Gwent  Chepstow, the ‘castle of Gwent’; the Welsh name has now been shortened to Cas-gwent. Here Sir Roger Vaughan was executed by Jasper Tudor in 1471.

7–8 ti, / … unbrad  ti refers to the treachery at Chepstow, and only Banbury is said to be equivalent. Grammatically ti could refer forwards to Banbri, and line 8 might mean ‘There was never any betrayal except Banbury’. That would be easier to reconcile with the lack of lenition in unbrad (see 6n). But the meaning is hardly compatible with the poet’s rage over the death of Roger Vaughan.

8 Banbri  The battle of Banbury or Edgecote in Northamptonshire, 24 July 1469. After the battle William Herbert, first earl of Pembroke, and his brother Sir Richard Herbert, were executed. They were two of Guto’s most important patrons.

13 bro Deirgwent  The poets counted three Gwents, see Evans 2008: 283–4. These are probably the lordships of Strigoil (or Chepstow), Usk (with Caerleon) and Abergavenny. Monmouth and the Three Castles appear to be outside this scheme. Cf. 69n.

17 Dafydd Gam  A knight of Brecon killed at the battle of Agincourt in 1415. He was the grandfather of William Herbert, first earl of Pembroke, and Sir Roger Vaughan, through their mutual mother, Gwladus Gam. So both Herberts and Vaughans have the blood of Dafydd Gam.

21 Fforest y Dên  The Forest of Dean, in west Gloucestershire and close to the border between Gwent and England.

22 Rhonwen  Hengest’s daughter, see 3–5n. She married Vortigern according to the story. Cyff Rhonwen means ‘the English’.

23 troes tâl  The poet unexpectedly switches to the past tense, perhaps referring to Edward IV’s victories in 1471 at Barnet and Tewkesbury, but more likely to some kind of vengeance exacted following the death of Sir Roger Vaughan. The phrase llei treisiwyd dy wŷr ‘in the place where violence was inflicted on your men’ probably covers England in general. If so, the specific reference would be to the battle of Edgecote (8n). But perhaps quite another event is meant.

25–6 Meistr Tomas … / Mab Rhosier  The eldest son of Sir Roger Vaughan, see DNB (Online) s.n. Vaughan family. He was an important patron of Welsh poetry.

27 gwerin … wŷr  gwerin refers to common soldiers, so gwŷr here probably refers to higher ranking ones, the ‘men-at-arms’, see 4.42n.

29 achau Godwin  The Herberts claimed descent from a certain Godwin ‘earl of Cornwall’, see WG1 ‘Godwin’ 1.

30 aml weilch Dafydd Gam  The Herberts and Vaughans together, see 17n.

32 Fforestwyr  The inhabitants of the Forest of Dean, cf. 21n.

32 ffair Ystwyll  Epiphany is 6 January, so this poem may well have been performed at some point in the Christmas season.

33 galanas  Emnity which arises as a result of the murder of a kinsman, blood-feud, see GPC 1373.

34 a’r gwŷr a las  This is hard to understand: is it a very abbreviated way of saying ‘and [to the place where] the men were killed’? Perhaps we should emend to er gwŷr a las ‘for the sake of men who were killed’.

40 yr olwyn  The wheel of fortune, a very familiar image in the Middle Ages. Everyone, both high and low, is on the wheel, and it turns without warning to cast the prosperous down to the bottom. It is a warning against worldly pride.

43–4 balchder … / … Brytaniaid  It was commonly believed in the Middle Ages (by both the Welsh and the English) that the coming of the English to the island and their rule in London came about as a divine punishment for the pride of the Britons.

50 Warwig  Richard Neville earl of Warwick, who had been responsible for the execution of the father of the man addressed in this poem in 1469. He was killed at the battle of Barnet, 14 April 1471.

53 Penbrwg  An approximation of the English form Pembroke is used to achieve cynghanedd.

53 Morgannwg  Glamorgan had belonged to the earl of Warwick, who was now dead. It is likely that it was already a bone of contention between the king’s two brothers, George, duke of Clarence, and Richard, duke of York, see Pugh 1971: 199–200. Perhaps Guto has some hope that William Herbert II might play a role there.

53 garllaw Hafren  Does ‘by the Severn’ refer to Gwent?

62 dilyd  Only a verbal noun according to GPC 1015 s.v. dilynaf, but examples of it as a third singular present form are noted in G 354 s.v. dilit2.

63 gofal  Ambiguous, see GPC 1428 for the various meanings. Here it most likely refers to what the Welsh and the Northern English desire to see (that is peace and justice under Edward IV, see the next lines). It might also mean ‘anxiety’, thus uniting Wales and Northern England in the sufferings of the years 1469–71. Or gofal might mean ‘care’ in the sense of ‘caring, protecting’, personified in the young earl.

64 Mae’r Nordd a Chymru yn un  A striking sentiment when we recall that the rebels of 1469 came from the north of England. The poet emphasizes that northern England, like Wales, is now once more obedient to Edward IV.

65 tair talaith  Probably a reference to Edward IV’s official style, Edwardus Dei gratia rex Angliae et Franciae, dominus Hiberniae (Edward by the grace of God king of England and France, lord of Ireland). Talaith can refer to a land as well as the diadem or crown which denotes its ruler, see GPC 3426–7. Less likely are England, Wales and Scotland, or the three regions of Wales (Gwynedd, Powys and Deheubarth).

67 plant  A son was born to Edward IV on 2 November 1470, while he was in exile on the Continent and his wife was in sanctuary at Westminster, see Ross 1974: 166. His second son was born in 1473 (Ross 1974: 248). Since the poem refers specifically to the three years 1469–71, plant (plural) must include Edward’s eldest daughters, Anne and Cecily, who were born in 1466 and 1469 (Ross 1974: 6).

68 bordir  A borrowing of English border, see GPC 301.

69 Dwywent  Gwent could be divided into two cantrefs, Is Coed and Uwch Coed, as well as the threefold division metioned in 13.

71–2 Llwyth yr Israel … / Llwyth Siesu  The point is that they are very numerous, like the twelve tribes of Israel mentioned in the Bible, but also that they have received divine favour like the Israelites.

74 d’ewythr  The uncle is Sir Roger Vaughan, half-brother of the earl’s father (ignore the note in GGl 343 which confuses him with the Sir Roger Vaughan who died in 1415).

Bibliography
Evans, D.F. (2008), ‘ “Talm o Wentoedd”: The Welsh Language and its Literature, c.1070–c.1530’, R.A. Griffiths et al. (eds.), The Gwent County History, 2: The Age of the Marcher Lords, c.1070–1536 (Cardiff), 280–308
Lewis, W.G. (1982), ‘Astudiaeth o Ganu’r Beirdd i’r Herbertiaid hyd Ddechrau’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Parry, J.J. (1937) (ed.), Brut y Breninedd: Cotton Cleopatra Version (Cambridge, Massachussetts)
Pugh. T.B. (1971), ‘The Marcher Lords of Glamorgan and Morgannwg, 1317–1485’, T.B. Pugh (ed.), Glamorgan County History, iii: The Middle Ages (Cardiff), 167–204
Ross, C. (1974), Edward IV (Berkeley)

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Wiliam Herbert o Raglan, ail iarll Penfro, 1455–90

Wiliam Herbert o Raglan, ail iarll Penfro, 1455–90

Top

Dyma wrthrych cerdd 25, sef cywydd mawl a ganwyd c.1471 i ŵr ifanc nad oedd eto wedi dod i oed lawn. Cyn hynny roedd Hywel Swrdwal wedi canu iddo ar achlysur ei urddo’n farchog (GHS cerdd 6). Yn y 1470au derbyniodd fawl gan Ieuan Deulwyn (Lewis 1982: cerdd 36) a Llywelyn ap Morgan (Bryant-Quinn 2010: cerdd 1). Dan nawdd Wiliam hefyd y canodd Tomas Derllys ei gywydd mawl i Went (Lewis 1982: cerdd 40). Mae dadl gref dros ddeall Lewis 1982: cerdd 17 yn fawl i’r ail iarll hefyd, yn hytrach nag i’w dad, a gellid deall GDLl cerdd 48 yn gerdd i’r naill neu’r llall. Ar y llaw arall, mae cerdd arall gan Guto (rhif 28) yn cyfarch gŵr y gellir ei adnabod fel brawd anghyfreithlon i’r ail iarll, nid yr iarll ei hun fel y tybiwyd gan olygyddion GGl.

Achres
Seiliwyd yr achres isod ar WG2 ‘Godwin’ 8A1 ac A4. Dangosir y rheini a enwir yng nghywydd Guto i Wiliam mewn print trwm, a thanlinellir enwau ei noddwyr.

lineage
Achres Wiliam Herbert, ail iarll Penfro

Wiliam oedd mab cyfreithlon hynaf Wiliam Herbert o Raglan, iarll cyntaf Penfro. Ei daid oedd Syr Wiliam ap Tomas. Ei fam oedd Ann Herbert, merch Sir Walter Devereux o Weobley, swydd Henffordd. Roedd Syr Water Herbert yn frawd iau iddo, a Wiliam Herbert o Benfro a Llanfihangel Troddi yn frawd hŷn, ond anghyfreithlon.

Ei gartref
Trigai yng nghartref ei dad, sef castell Rhaglan.

Ei yrfa
Ganed Wiliam yn 1455, fel y dengys tystiolaeth yr inquisitio ar farwolaeth ei dad yn 1469, lle nodir bod Wiliam yn 14 oed ar y pryd (Thomas 1994: 73n1; Thomson 1921). Ar 1 Medi 1466 fe’i hurddwyd yn farchog gan Edward IV yn Windsor (GHS 151) ac yna priododd Mary Woodville, chwaer y frenhines. Derbyniodd y teitl ‘arglwydd Dunster’ (Thomas 1994: 45). Porthladd yng Ngwlad-yr-haf yw Dunster a fuasai ym meddiant tad Wiliam ers rhai blynyddoedd.

Yng Ngorffennaf 1469 dienyddiwyd iarll cyntaf Penfro yn sgil brwydr Edgecote/Banbury. Etifeddodd Wiliam Herbert y teitl ac fe’i cydnabuwyd yn iarll Penfro yn syth, fel y gwelir mewn dogfennau cyfoes (Thomas 1994: 74). Eto, roedd Wiliam dan oed ar yr adeg beryglus hon, wrth i wŷr a oedd yn elyniaethus i’w dad ac i deulu ei wraig ymgiprys am reolaeth dros y deyrnas yn ystod y cyfnod 1469–71. Dim ond ar ôl brwydrau Barnet a Tewkesbury (1471) y gallai Wiliam deimlo’n ddiogel yn ei safle eto, ac i’r flwyddyn hon y perthyn cerdd 25, sy’n gresynu am ddigwyddiadau erchyll y tair blynedd hyn.

Buasai tad Wiliam, yr iarll cyntaf, i bob pwrpas yn rheolwr Cymru gyfan ar gyfer Edward IV. Ni lwyddodd yr ail iarll i adennill safle a statws ei dad, ac yn sgil hyn mae haneswyr wedi bod yn drwm eu llach arno, gan ei gyhuddo o fod yn llesg, yn llipa neu’n afreolus (e.e., Griffiths 1972: 158). Awgrymwyd hefyd fod iechyd Wiliam yn fregus, gwendid a allai gyfrif am yr hyn a ystyrir yn ddiffyg egni ac ymroddiad ar ei ran (Thomas 1994: 73). Mae lle i ddadlau bod y feirniadaeth hon yn adlewyrchu disgwyliadau afresymol. Nid oedd yr amgylchiadau a oedd wedi ffafrio dyrchafiad yr iarll cyntaf bellach yn bod. Roedd gafael Edward IV ar yr orsedd yn sicrach o dipyn na chynt. Dymchwelwyd grym teulu Neville ac nid oedd rhaid bellach eu gwrthbwyso. Yn bennaf oll, roedd etifedd gan Edward. O hyn ymlaen byddai tywysog Cymru, ac yn wyneb hynny mae’n anodd gweld sut y gallai iarll Penfro weithredu mor rhydd ag y gwnaethai ei dad yn y 1460au. Mewn gwirionedd, dibynnai grym yr iarll cyntaf yn llwyr ar ffafr y brenin, ac yn y 1470au newidiodd y brenin yn raddol o bwyso ar iarll Penfro i ymddiried fwyfwy mewn cnewyllyn o wŷr a amgylchynai’r tywysog ifanc. Efallai mai’r peth pwysicaf i’w gofio yw bod grym eithriadol yr iarll cyntaf yn anorfod wedi ennill gelynion iddo ef a’i deulu (cf. Wiliam Herbert). Unwaith bod awdurdod arall wedi ymddangos yng Nghymru, sef cyngor y tywysog, roedd yn anochel y byddai’r sawl a dramgwyddwyd gan yr iarll cyntaf yn ymgasglu o gwmpas y ffocws newydd. I ba raddau y bu Wiliam Herbert ei hun yn gyfrifol am golli ffafr Edward, anodd barnu, ond roedd gwrthdaro rhyngddo ef a chyngor y tywysog bron yn anochel, waeth pa mor ddeheuig oedd ef yn wleidyddol. Ac os gorfodwyd y brenin i ddewis rhwng Wiliam Herbert a chynghorwyr ei fab ei hun, go brin y byddai’n dewis cefnogi’r iarll ifanc. Etifeddiaeth anodd a gafodd Wiliam Herbert gan ei dad.

Croniclwyd cwymp graddol Wiliam Herbert gan D.E. Lowe (1976–8). Yn 1473, pan fu diddymiad cyffredinol o grantiau’r brenin (Saesneg resumption), nid eithriwyd y swyddi a etifeddasai’r iarll ifanc gan ei dad (ibid. 293–4). Er na chollodd y swyddi hyn yn syth, eto i gyd dyma arwydd cryf nad oedd y brenin yn barod i ymddiried ynddo fel yn ei dad. Yn fuan ar ôl hynny ceir tystiolaeth fod aelodau o deulu Herbert yn codi anrhefn yn ne Cymru (Ross 1974: 195; Thomas 1994: 77; DNB Online s.n. Herbert, William). Erbyn hyn rhwygwyd y cynghrair agos rhwng yr Herbertiaid a’u perthnasau, y Fychaniaid, a fuasai mor llwyddiannus yn y 1460au (Griffiths 1993: 35). Bu cymod o ryw fath rhwng Herbert a’r brenin yn 1475, pan aeth Wiliam Herbert i Ffrainc ym myddin y brenin, ac y caniatawyd iddo dderbyn ei etifeddiaeth lawn (Thomas 1994: 78). Fodd bynnag, ni roddodd hyn derfyn ar y broblem, a gwaethygu a wnaeth perthynas Herbert â’r brenin. Yn 1479, o’r diwedd, gorfodwyd Herbert i ildio’r teitl iarll Penfro a derbyn iarllaeth Huntingdon yn ei le. Gwaharddwyd ef a’i frawd Water rhag dod i Gymru am flwyddyn gyfan (Bryant-Quinn 2010: 62–3 a n31).

Daeth tro ar fyd dan Risiart III (1483–5). Yn sgil cwymp dug Buckingham roedd ar Risiart angen cefnogwr a allai gadw trefn yng Nghymru (Griffiths 1993: 37). Trodd at Wiliam Herbert, a briododd ei ferch anghyfreithlon, Katherine Plantagenet, yn 1484 (Thomson 1921: 270). Mae agwedd Herbert at Harri Tudur yn ansicr, ond ymddengys fod ei frawd Water wedi ymladd drosto ar faes Bosworth yn 1485 (Griffiths 1993: 41–2).

Bu farw Wiliam Herbert ar 16 Gorffennaf 1490 (DNB Online s.n. Herbert, William).

Llyfryddiaeth
Bryant-Quinn, M.P. (2010), ‘ “Aur yw pris y wisg”: Llywelyn ap Morgan a’r Grog yn Aberhonddu’, Dwned, 16: 51–91
Griffiths, R.A. (1972), The Principality of Wales in the Later Middle Ages: The Structure and Personnel of Government, i: South Wales, 1277–1536 (Cardiff)
Griffiths, R.A. (1993), Sir Rhys ap Thomas and his Family: A Study in the Wars of the Roses and Early Tudor Politics (Cardiff)
Lewis, W.G. (1982), ‘Astudiaeth o Ganu’r Beirdd i’r Herbertiaid hyd Ddechrau’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Lowe, D.E. (1976–8), ‘The Council of the Prince of Wales and the Decline of the Herbert Family during the Second Reign of Edward IV (1471–1483)’, B xxvii: 278–97
Ross, C. (1974), Edward IV (Berkeley)
Thomas, D.H. (1994), The Herberts of Raglan and the Battle of Edgecote 1469 (Enfield)
Thomson, C.H. (1921), ‘William Herbert Earl of Huntingdon’, Notes and Queries (twelfth series), part viii: 270–2


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)