Chwilio uwch
 
27 – Moliant i Syr Water Herbert
Golygwyd gan Barry J. Lewis


1Tyfodd gŵr at Dafydd Gam
2Trwy aelwyd y tri Wiliam,
3Tai gwydr Herbart a Godwin,
4Tri iarll oedd yn troi o’r llin.
5Oesau’r tri, Syr Water wyn,
6Ywch, filwr pengrych felyn!
7Yr eilmab dan yr elment
8O waed yr ieirll wyd ar Went.
9O Weble tyf ywch blaid deg,
10O Frycheiniawg fry chwaneg.
11Tros Deau wlad troes dy lin,
12Trwy Loegr, waed rheiol egin.
13Da fu d’euraw, dwf derwen,
14Defras goed, i fro Wysg wen:
15Arglwyddfab i roi gwleddfwyd
16O galon iarll Rhaglan wyd.
17Iawn yw yt yno atad
18Ymlid y dawn mal dy dad.
19Arweddodd we o ruddaur
20Ac aerwy trwm a gartr aur;
21Arwain y wisg o’r un nod
22I’r neillglun, ŵr enillglod!
23Ni allai Gred na Lloegr iach
24Euraw aelod wrolach.
25Dewraf undyn drwy fendith
26I dynnu pla wyd o’n plith:
27Ymlid herwyr mal taran
28Oll yw’ch gwaith, a llochi gwan,
29Torri gwayw, anturio gwŷr,
30Taro’r trosol trwy’r treiswyr.
31Tro haid o’r ffoliaid i’r ffydd,
32Tor flaen y tir aflonydd!
33Trawst wyd ni ad tristáu dyn,
34Trysor y Tarw a’r Rhosyn.
35Dy wayw sy’n cloi hyd Sain Clêr,
36Dwysir yt, da Syr Water;
37Dy ddwrn prid i ddarnu pren
38Sy balf Constans fab Elen;
39Dy farch, tyr dywarch tir dôl,
40Uwch fydd no’r march efyddol.
41Mae damasg am dy iowmyn,
42Meistr wyd ym Mhowystir ynn,
43Ceidwad y teirgwlad a’u tŵr,
44Cadwadaeth (nis câi Dewdwr)
45O Dywi i Gedewain
46A thrwy’r Mars a thraw i’r Main.
47Cwncweriad y tad yw’r tau,
48Cadw’r tir a’r coed a’r tyrau,
49Cael ffyniant Ercwlff ennyd,
50Cynnal baich canol y byd.
51Mae llu dalm mwy lle delych,
52Mae pwys holl Bowys lle bych.
53Un ceidwad fu’ch hendad chwi
54O Ddofr i Lanymddyfri;
55Iarll dy dad, o’r lle daw dau,
56Ar wŷr Dwywent a’r Deau;
57Iarll gemrudd ar holl Gymru,
58Iarll dy frawd ar ei lled fry;
59Iarll o’th gyff (eurllwyth y’th gaf),
60Iarllaeth ywch o’r llwyth uchaf!

1Mae gŵr wedi tyfu at safon Dafydd Gam
2trwy aelwyd y tri Wiliam,
3tŷ gwydr Herbert a Godwin,
4tri iarll a fu’n tarddu o’r llinach.
5Einioes y tri, Syr Water dedwydd,
6i chi, filwr â’r gwallt melyn cyrliog!
7Ti yw’r ail fab dan yr wybren
8o waed yr ieirll, yn meddu ar Went.
9O Weobley mae carfan deg yn prifio ar eich cyfer,
10o Frycheiniog draw mae rhagor.
11Mae dy linach wedi mynd ar draws gwlad y Deau,
12trwy Loegr, gwaed egin brenhinol.
13Peth da fu dy urddo’n farchog, un a chennyt ffurf derwen
14o blith coed teulu Devereux, ar gyfer bro ddedwydd afon Wysg:
15mab arglwyddïaidd ar gyfer rhoi bwyd mewn gwledd
16o galon iarll Rhaglan wyt ti.
17Yno mae’n iawn i ti fynd ar ôl
18bendith i ti dy hun fel dy dad.
19Gwisgodd wisg o aur coch
20a choler drom a gardas o aur;
21gwisga’r wisg sy’n rhoi’r un bri
22i’r naill goes, gŵr sy’n ennill clod!
23Ni allai gwledydd Cred na Lloegr lewyrchus
24roi aur ar aelod mwy gwrol.
25Ti yw’r un dyn dewraf drwy ras
26i dynnu gormes o’n plith:
27erlid herwyr fel taran
28yw eich gwaith yn llwyr, a rhoi lloches i’r gwan,
29torri gwaywffon, herio gwŷr,
30gwthio’r trosol drwy’r gormeswyr.
31Tro lu o’r ffyliaid i’r ffydd,
32torra ben y tir aflonydd!
33Trawst wyt ti na fydd yn caniatáu i ddyn gael ei dramgwyddo,
34trysor y Tarw a’r Rhosyn.
35Mae dy waywffon yn amddiffyn mor bell â Sanclêr,
36mae dwy sir i ti, Syr Water da;
37dy ddwrn costus i ddarnio pren
38yw llaw Custennin mab Elen;
39dy farch, mae’n torri tywarch tir dôl,
40talach ydyw na’r march efydd.
41Mae dy weision yn gwisgo damasg,
42ti yw’r meistr yn nhir Powys i ni,
43ceidwad y tair gwlad a’u tŵr,
44gwarchodaeth (nis câi Tewdwr)
45o afon Tywi i Gedewain
46a thrwy’r Mers a thraw i’r Main.
47Ti biau concwest dy dad,
48yn cadw’r tir a’r coed a’r tyrau,
49yn meddu ar ffyniant Hercules am ysbaid,
50yn cynnal baich canol y byd.
51Mae llu mwy o lawer ble bynnag y deui di,
52mae pwys Powys i gyd ble bynnag yr wyt.
53Unig geidwad fu eich taid chi
54o Dover mor bell â Llanymddyfri;
55iarll oedd dy dad, o’r lle y daw dau,
56dros wŷr dau ranbarth Gwent a’r Deau;
57iarll coch ei emau dros Gymru gyfan,
58iarll yw dy frawd uchod ar ei thraws;
59boed iarll o’th linach (fe’th ystyriaf yn euraid dy dras),
60boed iarllaeth i chi o’r dras uchaf!

27 – In praise of Sir Walter Herbert

1A man has grown to the standard of Dafydd Gam
2through the home of the three Williams,
3the glazed house of Herbert and Godwin,
4there have been three earls stemming from the stock.
5May you have the lifetimes of all three, blessed Sir Walter,
6warrior with the curly golden hair.
7You are the second son under the sky
8of the blood of the earls, ruling Gwent.
9A fair party is growing up for you from Weobley,
10more from Brycheiniog up above.
11Your lineage has spread across the land of south Wales,
12through England, blood from a royal shoot.
13It was a good thing that you were knighted, you with the build of an oak tree
14from among the trees of the Devereux, for the blessed region of the river Usk:
15you are a lordly son to give food at feast
16from the heart of Raglan’s earl.
17It is right for you to pursue there
18good fortune for yourself like your father.
19He wore cloth of red gold
20and a heavy collar and garter of gold;
21wear that garment which brings like distinction
22to one leg, man who wins praise!
23Neither Christendom nor prosperous England
24could adorn with gold a manlier limb.
25You are the single boldest man, by grace,
26to draw out affliction from among us;
27it is your job absolutely to persecute outlaws
28like a thunderbolt, and to shelter the weak,
29to break a spear, to challenge men,
30to thrust the bar through the oppressors.
31Turn a herd of the fools to the faith,
32cut off the head of the unruly land!
33You are a roof beam who will allow no man to be grieved,
34a treasure of the Bull and Rose.
35Your spear protects as far as St Clears,
36two shires are yours, good Sir Walter;
37your costly fist to shatter wood
38is the hand of Constantine son of Helen;
39your steed, it tears up the turf of meadowland,
40it is taller than the bronze steed.
41Your attendants are dressed in damask,
42you are the master for us in Powysland,
43guardian and tower of the three lands,
44guardianship (Tewdwr could not obtain it)
45from the Tywi to Cedewain
46and through the March across to Main.
47Your father’s conquest is yours,
48guarding the land and the woods and the towers,
49enjoying Hercules’s fortune awhile,
50upholding the burden of the world’s centre.
51There is a greater host by far wherever you go,
52the weight of all Powys lies wherever you are.
53Your grandfather was sole guardian
54from Dover to Llandovery;
55your father was earl, from the place whence two come,
56over the men of the two regions of Gwent and the South;
57a red-gemmed earl over Wales,
58your brother is an earl stretching over her;
59may there be an earl of your stock (I consider you to have golden lineage),
60may you obtain an earldom of the highest lineage!

Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn 18 llawysgrif. Perthyn LlGC 3049D, LlGC 8497B, Gwyn 4 a C 2.617 gyda’i gilydd; gelwir hwy ‘grŵp Dyffryn Conwy’. Mae Gwyn 4 yn anghyflawn ar y dechrau oherwydd colli dalen ac mae Pen 99 yn anghyflawn ar y diwedd: mae’r ddwy yn asio â’i gilydd. Tardda Pen 99, felly, o ddalen grwydrol o Gwyn 4 a gellir adfer testun Gwyn 4 drwy gyfuno’r ddau. Copïau ar wahân yw LlGC 17114B a BL 14978. Mae’r holl gopïau eraill yn tarddu o’r rhai a drafodwyd eisoes ac ni roddwyd sylw iddynt wrth lunio’r testun. Seiliwyd y testun, felly, ar grŵp Dyffryn Conwy (gan gynnwys Pen 99) a’r ddwy lawysgrif annibynnol arall.

Trawsysgrifiadau: LlGC 3049D, LlGC 17114B, BL 14978.

stema
Stema

3 a  LlGC 3049D, LlGC 8497B, C 2.617, Pen 99 (ychwanegiad). Nis ceir yn y lleill. Mae’n anodd gwybod a oedd yn y gynsail, ond mae ei angen ar gyfer hyd y llinell, a hefyd mae’r ystyr yn rhwyddach o’i gynnwys.

5 oesau’r tri  Grŵp Dyffryn Conwy. Yn LlGC 17114B ceir oesav y tri i ac yn BL 14978 oes ir tir.

6 ywch  Llawysgrifau vwch (ni ellir bod yn sicr am BL 14978 oherwydd rhwyg). Nid yw’n eglur ai amrywiad orgraffyddol am ywch, iwch yw vwch yma (nis rhestrir yn WG 407 na GMW 60), neu radd gymharol uchel, ond mae’r ystyr yn mynnu’r cyntaf.

8 ieirll  Felly pob copi ond LlGC 17114B iarll a LlGC 3049D ierll.

9 Weble  Dryswyd copïydd Pen 99 gan yr enw a rhoddodd o ble y.

9 ywch  Ceir vwch yn Pen 99, C 2.617, LlGC 17114B a BL 14978, cf. 6n.

9 deg  teg ym mhob llawysgrif ond LlGC 8497B. Ceir dwy enghraifft o plaid fel enw benywaidd gan Guto’r Glyn, felly cymerir bod teg y llawysgrifau yn dangos y calediad ar ôl blaid.

11 tros … troes  Pen 99 a LlGC 17114B yn unig; yn y lleill ceir troes … tros. Mae mwyafrif y llawysgrifau, felly, o blaid yr ail ddarlleniad, yn enwedig pan gofir bod Pen 99 yn tarddu o ddalen goll o Gwyn 4, sy’n awgrymu bod troes … tros yng nghynsail Pen 99 a bod y copïydd wedi ei newid er mwyn y synnwyr. Eto, mae’r synnwyr yn haws o lawer o dderbyn tros … troes, a hefyd mae’n creu cyfochreb dda â’r llinell nesaf: tros Deau wlad … / Trwy Loegr.

14 goed  Felly’r llawysgrifau ac eithrio BL 14978 gwayd.

14 i fro Wysg  Pen 99 eurog wisg, addasiad gan y copïydd, debyg, a fethodd adnabod enw’r afon. Mae GGl 145 o fro Wysg yn dilyn darlleniad unigryw C 2.617.

15 arglwyddfab  Pen 99 Arglwyddwalch.

17 yno  LlGC 17114B tynv, drwy gamraniad.

19 arweddodd  LlGC 17114B a BL 14978, hefyd Pen 99; arwedded a geir yng ngrŵp Dyffryn Conwy, felly dichon mai diwygio a wnaeth copïydd Pen 99. Chwithig fyddai derbyn arwedded fel ffurf orchmynnol y trydydd person unigol yma, oherwydd ceir ffurf yr ail berson yn syth wedyn yn 21, a hefyd collid grym y gymhariaeth rhwng y mab a’r tad. Gallai arwedded fod yn ffurf amhersonol yr amser gorffennol, ond nid yw hynny mor foddhaol â’r ffurf trydydd unigol a geir yn y llawysgrifau eraill.

20 aerwy trwm  BL 14978 ayrw trin.

20 gartr  gart ym mhob llawysgrif ac eithrio Pen 99 garter a C 2.617 gartr. Mae’r gynghanedd yn mynnu derbyn gartr yma.

21 o’r  Felly pob copi ond LlGC 17114B ar.

22 i’r  Felly pob copi ond LlGC 3049D ar.

22 neillglun  LlGC 17114B a Pen 99 neillglin; LlGC 3049D neillglvn ond gyda dot uwchben v. Treiglir enw ar ôl naill, gw. TC 43–4, felly anodd yw derbyn neillglin, a hefyd mae mwyafrif y llawysgrifau o blaid neillglun. Gw. 22n (esboniadol).

24 aelod  LlGC 17114B a BL 14978; yng ngrŵp Dyffryn Conwy ceir aelwyd. Gall fod dylanwad Rhaglan, yn ôl yn llinell 16, ar y darlleniad hwn. Yn sicr, aelod sy’n gywir yn y cyd-destun.

27 taran  Dim ond C 2.617 a LlGC 17114B (a LlGC 3049D drwy gywiriad) sy’n cynnig y darlleniad hwn; yn y lleill ceir tarian. Y tebyg yw, felly, mai tarian a geid yng nghynsail grŵp Dyffryn Conwy, a bod C 2.617 neu ragflaenydd iddi wedi diwygio’r darlleniad. Serch hynny, mae’r ystyr o blaid y diwygiad a derbyniwyd taran yn y golygiad.

29 torri  C 2.617 taro.

30 trwy’r  Yn LlGC 3049D ni cheir y fannod.

31–2  Dilynir trefn LlGC 17114B a BL 14978 yn erbyn grŵp Dyffryn Conwy lle ceir y ddwy linell hyn yn y drefn 32, 31. Gan nad oes cysylltiad amlwg rhwng LlGC 17114B a BL 14978, tybiaf fod eu tystiolaeth yn annibynnol. O ran yr ystyr gallai’r naill drefn neu’r llall dycio, heb newid ryw lawer ar y synnwyr.

31 ffoliaid  LlGC 3049D ffyliaid, BL 14978 ffeilsiaid.

32 tor  Felly pob copi ond LlGC 17114B tro, sy’n dangos dylanwad 31 yn sicr.

35 dy wayw  LlGC 3049D a Gwyn 4 da waiw, BL 14978 da waed. Mae dy wayw yn cyd-fynd yn well gyda 37 a 39, gan greu cyfres o gwpledi sy’n dechrau â dy.

37 ddarnu  Mae GGl 146 ddarnio yn dilyn darlleniad unigryw BL 14978.

38 sy  LlGC 17114B dy, dan ddylanwad y llinell flaenorol.

39 farch … dywarch  Unigol ac eithrio yn BL 14978 veirch … doweirch.

43 a’u  Llawysgrifau ai ac eithrio C 2.617 a BL 14978 ar a fabwysiadwyd yn GGl 146.

44 cadwadaeth  Felly pob copi (drwy ddiwygiad yn C 2.617); gthg. GGl 146 ceidwadaeth.

45 Dywi  Felly pob llawysgrif ond Gwyn 4 dywyn.

46 a thraw i’r Main  LlGC 17114B a BL 14978; gthg. grŵp Dyffryn Conwy a thyrav main. Y darlleniad a dderbyniwyd, sy’n cynnwys enw lle digon anhysbys, yw’r lectio difficilior. Cyfeiria Guto at y Main yn 82.17. Dilynodd GGl 146 lawysgrifau Dyffryn Conwy.

48 cadw’r  LlGC 17114B kadwr yr. Ceir enw personol Cadwr ond byddai’r llinell yn rhy hir.

50 baich  LlGC 17114B a BL 14978; gthg. grŵp Dyffryn Conwy beilch. Darlleniad diddorol yw beilch, wedi ei ysgogi yn ôl pob tebyg gan y llu a holl Bowys a enwir yn 51–2. Wrth gwrs, y baich a ddelir gan Syr Water yw’r baich o gynnal beilch, gwŷr urddasol, ei diriogaethau. Mae’n demtasiwn derbyn beilch er gwaethaf tystiolaeth y ddwy lawysgrif arall.

51 mwy  Felly pob llawysgrif ond LlGC 17114B man.

53 fu’ch  LlGC 8497B yw’ch.

56 ar  Felly pob copi ond C 2.617 i a ddilynwyd yn GGl 146.

57 Gymru  Cymry oedd yr hen ffurf yn ddiwahaniaeth am y wlad a’r bobl, a datblygiad diweddar yw eu gwahaniaethu drwy sillafu enw’r wlad ag u a’r bobl ag y. Yn aml mae Cymry mewn testunau canoloesol yn amwys, gan y gallai gyfeirio at y wlad neu’r bobl, ac wrth gwrs nid yw orgraff y llawysgrifau (LlGC 3049D a BL 14978 gymrv, y lleill gymry) yn gallu torri’r ddadl. Ond fe geir o leiaf ddwy enghraifft gwbl bendant gan Guto o drin Cymry/u fel enw benywaidd unigol, sef fel enw’r wlad (3.72 a 60.21), a dyna sydd fwyaf tebygol yma.

59 eurllwyth  Pob copi ond LlGC 17114B evrlliw.

59 y’th  Felly LlGC 17114B a BL 14978; gthg. grŵp Dyffryn Conwy a. Dewiswyd y lectio difficilior a rennir gan ddwy lawysgrif sy’n debygol o fod yn annibynnol ar ei gilydd. Hawdd gweld sut y gallai y’th droi yn a oherwydd atebir th eisoes gan eurllwyth.

60 ywch  vwch yn y llawysgrifau ond LlGC 8497B ywch. Nid yw’r orgraff o fawr bwys o ran penderfynu ai ywch ynteu uwch a ddylai fod yma, cf. 9n. Mae uwch yn chwithig heb no ar ei ôl, ond Gwyn 4 yn unig sydd o blaid no’r; ceir vor yn LlGC 17114B ac or yn y lleill. Mae dymuno i noddwr fynd yn iarll yn ddigon cyffredin, cf. 79.43. Mae GGl 146 yn dilyn Gwyn 4, ond mae bron yn sicr i William Salesbury ddiwygio ei gynsail.

Cywydd i Syr Water Herbert (m.1507) yw hwn, sef brawd iau i Wiliam Herbert, ail iarll Penfro, a mab i’r iarll cyntaf (m.1469). Ceir yma bwyslais ar ddisgynyddiaeth Syr Water, ac yn enwedig ymdrechir i’w bortreadu fel mab teilwng i’w dad enwog. Dethlir y ffaith iddo gael ei urddo’n farchog (llinell 13) a mynegir y dymuniad i’w weld yn dwyn y gardas fel y gwnaethai’i dad (17–24). Y prif bwnc arall a gaiff sylw yw’r angen i gadw trefn. Anogir Syr Water i gosbi drwgweithredwyr (25–34) a chanmolir ef fel un teilwng ar gyfer y dasg hon (35 ymlaen). Mae pwyslais arbennig ar Bowys, ardal lle ymddengys fod Water Herbert yn dwyn rhyw fath o awdurdod (42, 46, 52). Mae 42 yn enwedig yn awgrymu mai ym Mhowys y canwyd y cywydd yn hytrach nag yn y De, er na ellir bod yn sicr am hyn. Ar y diwedd mae Guto’n gobeithio y caiff Water ei gydnabod yn iarll rywdro.

Dyddiad
Rhwng 1475, pan urddwyd Water yn farchog, a 1479, pan orfodwyd ei frawd i gyfnewid iarllaeth Penfro am iarllaeth Huntingdon (gw. 58n). Os dathlu urddo Water yn farchog y mae’r gerdd, yna fe berthyn i 1475 neu’n fuan wedyn. Roedd y berthynas rhwng yr Herbertiaid a’r brenin ar ei goriwaered erbyn 1478 o leiaf (Griffiths 2002: 246–7). Er, wrth gwrs, y gallai’r pwyslais ar deyrngarwch Water i Edward IV (34) fod yn ymateb i ddrwgdybiaeth y brenin, gallai hefyd adlewyrchu’r cyfnod ffafriol yn 1475. Dyma, efallai, ei waith olaf ar gyfer teulu Herbert.

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd LIV; Lewis 1982: cerdd 41.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 60 llinell.
Cynghanedd: croes 73% (44 llinell), traws 17% (10 llinell), sain 10% (6 llinell).

1–2 Tyfodd … / Trwy aelwyd  Mae’r ddelwedd ychydig yn anodd ei hamgyffred yn weledol. Cyfeiria aelwyd at adeilad penodol (cf. tai gwydr yn 3), sef castell Rhaglan, ond yn ffigurol at y teulu hefyd.

1 Dafydd Gam  Tad Gwladus Gam, a briododd Syr Wiliam ap Tomas o Raglan. Dyma nain a thaid Syr Water Herbert. Bu farw Dafydd Gam ym mrwydr Agincourt yn 1415.

2 y tri Wiliam  Syr Wiliam ap Tomas (m.1445), Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro (m.1469) a’r iarll presennol, Wiliam Herbert II.

3 tai gwydr  Defnyddir tai am un tŷ yn aml gan y beirdd. Mae’r gair gwydr yn awgrymu tŷ a chanddo ffenestri gwydr (arwydd o foethusrwydd), nid tŷ a wnaed o wydr (GPC 3668). Ceir enghraifft gan Lewys Glyn Cothi yn sôn am weddw Tomas Fychan o Hergest yn dod â’i gorff adref: i’w dai gwydr a’i dug adref (GLGC 125.10).

3 Herbart a Godwin  Hynafiaid honedig y teulu, gw. WG1 ‘Godwin’ 1.

4 tri iarll  Gelwir Godwin yn ‘iarll Cernyw’ yn yr achau, gw. WG1 ‘Godwin’ 1. Y ddau arall yw Wiliam Herbert I a II.

6 pengrych felyn  Rhaid deall hyn fel cyfansoddair llac i gyfrif am y treiglad, sy’n angenrheidiol ar gyfer y gynghanedd.

7 eilmab  Ail fab (cyfreithlon) Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro oedd Syr Water.

7 dan yr elment  Ceid pedair elfen yn ôl dysgeidiaeth yr Oesoedd Canol, sef daear, awyr, tân a dŵr. Yma yr ystyr yw ‘awyr, wybren’, cf. GLGC 96.31–2 A gad un mor ddoeth o goed union – Gwent, / na dau is elment onid Salmon?

8 ieirll  Godwin ‘iarll Cernyw’ (gw. 4n) a Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro.

9 Weble  Weobley, swydd Henffordd, cartref gwreiddiol mam Syr Water, Ann Devereux. Sonnir am ei pherthnasau yno.

10 o Frycheiniawg  Sef y Fychaniaid, yn ôl pob tebyg, cefndryd Syr Water drwy eu nain, Gwladus Gam. Roedd perthynas agos rhwng Fychaniaid Tretŵr a’r Herbertiaid, o leiaf yn gynnar yn y saithdegau. Anerchir Tomas Fychan o Dretŵr yn y cywydd i Wiliam Herbert II (25.25–6). Bu anghydfod rhwng yr Herbertiaid a’r Fychaniaid yn ddiweddarach yn y degawd (Griffiths 2008: 269), ond mae’r manylion yn dywyll. Eto dichon fod y cyfeiriad cadarnhaol hwn at y Fychaniaid yn cryfhau’r achos dros osod dyddiad i’r cywydd heb fod fawr yn ddiweddarach na 1475.

11 Deau wlad  Deheubarth Cymru, gan gynnwys Gwent.

12 Trwy Loegr, waed rheiol egin  Gallai Lloegr gyfeirio at berthnasau Syr Water yn Weobley eto, ond ceir tystiolaeth fod yr Herbertiaid yn hawlio fod ganddynt waed brenhinoedd Lloegr, drwy Godwin neu Herbert ei fab, gw. Bartrum 1963–4: 124. Fel y nodir yno, honnid bod Herbert yn fab gordderch i Harri I, neu fod Godwin yn fab i Edward Cyffeswr.

13 d’euraw  Lliw marchog oedd aur, a phan ddyrchefid dyn yn farchog fe’i gwisgid â choler ac ysbardunau aur.

14 Defras goed  Defras yw ffurf Gymraeg yr enw Devereux, gw. 9n.

14 Wysg  Saif Rhaglan ychydig filltiroedd i’r dwyrain o’r afon. Mae’r Fenni a Cholbrwg, dau le arall a gysylltir â’r Herbertiaid, yn y dyffryn ei hun.

17 yno  Gallai gyfeirio at Raglan, a grybwyllir yn 16, neu’n llai penodol at fro Wysg (14).

20 aerwy trwm  Coler aur oedd prif arwydd marchog. Metel arbennig o drwm yw aur.

20 gartr aur  Cyfeiriad at y gardas (Saesneg garter) a wisgid gan aelodau o Urdd y Gardas. Sefydlwyd yr urdd gan Edward III tua 1348. Glas oedd lliw arferol y gardas, ond addurnid hi ag arwyddair yr urdd mewn llythrennau aur, sy’n esbonio’r cyfeiriad yma. Dyma arwydd o ffafr uchel y brenin, ac mae beirdd yr Oesoedd Canol diweddar yn aml yn mynegi awydd i weld eu noddwyr yn dwyn y gardas. Gwnaed Wiliam Herbert I yn Farchog y Gardas ar 21 Mawrth 1462 (Thomas 1994: 28).

21 arwain  Rhaid dehongli hyn yn ffurf orchmynnol, nid yn ferfenw, neu fe gollid ergyd y llinell, sef fod y bardd yn troi o ddisgrifio gardas y tad i ddymuno gweld y mab yn gwisgo un cyffelyb. Yn wreiddiol arwedd- oedd bôn y ferf, ond erbyn y cyfnod hwn gwelwn y berfenw arwain yn cael ei ailddehongli fel gwreiddyn y ferf. Ceir enghraifft arall o arwain fel ail unigol gorchmynnol yn GO L.5 a dichon mai dyna ydyw hefyd yn GLGC 41.55. Yn ddiamheuaeth ffurf y trydydd unigol presennol ydyw yn GLGC 27.14, 63.35, 68.3, 68.5 a DN V.37.

22 i’r  Mae’r arddodiad ychydig yn annisgwyl yma. Gwell ei ddeall gyda nod yn y llinell flaenorol: bri i’r goes neu ar gyfer y goes.

22 neillglun  Gwisgid y gardas o dan y pen-glin, ond gall clun gyfeirio’n llac at y goes gyfan, gw. GPC 510 d.g. clun1.

31 ffydd  Sef ffyddlondeb at y brenin Edward, yn ôl pob tebyg, cf. 34.

32 tor flaen  Yn GPC 3532 nodir y cyfuniad torri blaen ‘to clip the tip of a sheep’s ear straight across (as earmark)’, a’r enghraifft gyntaf yn dyddio o’r ail ganrif ar bymtheg. Mae’n anodd gwybod a allai hyn fod yn berthnasol i’r cywydd hwn, ddwy ganrif ynghynt. Cf. hefyd GIG XX.116 I flaenau’r wlad aflonydd.

34 y Tarw a’r Rhosyn  Edward IV. Mae’r tarw yn ddelwedd gyffredin mewn proffwydoliaethau ac roedd cefnogwyr Edward IV yn ei arfer ar ei gyfer ef yn fynych, gw. Allan 1981: 223, 409. Gelwid Edward ‘the Rose of Rouen’ am mai yno y’i ganwyd, gw. Ross 1974: 30–1.

35 Sain Clêr  Arglwyddiaeth i’r gorllewin o Gaerfyrddin oedd Sanclêr. Daeth i ddwylo Wiliam Herbert I yn 1462 (Griffiths 2002: 244) ac fe’i hildiwyd gan yr ail iarll yn 1479 gyda gweddill ei diroedd yn y De-orllewin. Awgryma’r llinell hon fod Syr Water yn gofalu am y lle dros ei frawd.

36 dwysir  Dwy sir y dywysogaeth yn y De, yn ôl pob tebyg, sef sir Gaerfyrddin a sir Aberteifi. Roedd brawd Syr Water, Wiliam Herbert II, yn ustus ac yn siambrlen y rhain ar ôl ei dad, gw. Griffiths 1972: 158–9, 187–8. Dichon fod Syr Water yn ei gynorthwyo yno.

38 Constans fab Elen  Yr ymerawdwr Rhufeinig Custennin Fawr (306–37), mab i Elen (Helena).

40 march efyddol  Yn ôl Sieffre o Fynwy, ‘Historia Regum Britanniae’, rhoddodd y Brythoniaid gorff eu brenin Cadwallon mewn delw efydd yn eistedd ar farch efydd ar ben porth gorllewinol Llundain, yn fygythiad i’r Saeson (Reeve and Wright 2007: 277; BD 204).

41 damasg  GPC 883 ‘defnydd (sidan) patrymog, lliain main a phatrwm gloyw ynddo’; OED Online s.v. damask, n. and adj.

41 iowmyn  GPC 2042 d.g. iwmon ‘gwas neu ganlynwr is ei safle nag ysgwïer’; OED Online s.v. yeoman.

42 Powystir  Yn 1467 rhoddwyd arglwyddiaeth Powys yng ngofal Wiliam Herbert I gan fod yr etifedd dan oed, gw. Thomas 1994: 34. Ymddengys fod yr arglwyddiaeth yn nwylo’r teulu o hyd pan ganwyd y cywydd hwn.

43 y teirgwlad  Sef tair rhan Cymru, Gwynedd, Powys a Deheubarth yn ôl pob tebyg.

44 Tewdwr  Tewdwr Mawr ap Cadell o linach frenhinol Deheubarth, patrwm o arwr i’r beirdd er na wyddom odid ddim amdano. O ran ei ddyddiad, gwyddom fod ei fab Rhys wedi ei ladd yn 1093 (WCD 612).

45 Tywi  Afon yn ne-orllewin Cymru y saif Caerfyrddin arni.

45 Cedewain  Cwmwd ac arglwyddiaeth ar lan afon Hafren, o amgylch y Drenewydd. Perthynai i’r brenin Edward IV fel rhan o’r etifeddiaeth a gawsai oddi wrth deulu Mortimer. Ar 28 Awst 1467 rhoddwyd Ceri a Chedewain yng ngofal Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro (Thomas 1994: 35). Ymddengys fod ei feibion yn dal i’w meddiannu pan ganwyd y cywydd hwn.

46 y Main  Trefddegwm ym mhlwyf Meifod. Bryn eithaf sylweddol ar lan ogleddol afon Efyrnwy yw Allt y Main (SJ 1615). Mae’n anodd gweld paham y crybwyllir y lle hwn oni bai fod rhyw gysylltiad penodol rhyngddo a chynulleidfa’r gerdd hon. Sonia Guto am y lle eto yn 82.17.

48 cadw  Fe’i deellir yn ferfenw fel cael yn 49 a cynnal yn 50, nid fel ffurf orchmynnol. Disgrifir sut y mae rhagorfreintiau Wiliam Herbert I wedi disgyn i’w fab, yn hytrach nag annog yr ail iarll i’w efelychu.

49 Ercwlff  Yr arwr clasurol Herakles/Hercules. Yn ystod un o’i anturiaethau bu’n rhaid iddo gynnal y byd ar ei gefn, ac am hyn mae llinell 50 yn sôn.

50 cynnal  Berfenw eto, nid ffurf orchmynnol, gw. TC 204 am yr arfer o dreiglo ar ôl y ffurf orchmynnol.

52 pwys holl Bowys  Delwedd o’r noddwr yn cynnal gwŷr ar ei ysgwyddau.

53 hendad  Syr Wiliam ap Tomas o Raglan (m.1445), gw. Thomas 1994: 4–12 am ei yrfa.

54 Llanymddyfri  Perthynai i deulu Audley yn y cyfnod hwn, a gall fod Syr Wiliam ap Tomas, taid Syr Water, wedi dal swydd yno, er na lwyddais i ddod o hyd i gyfeiriad. Gwyddys fod Syr Wiliam yn dal swyddi yn siroedd deheuol y dywysogaeth ac ym Mhenfro (Griffiths 1972: 147–8), a gall fod Llanymddyfri yma’n cyfeirio’n llac at dde-orllewin Cymru.

55 o’r lle daw dau  Sef yr iarll cyntaf a’r ail, fe ymddengys.

58 ar ei lled  Ar lled Cymru, gan fod yr iarll yn rymus ym Mhenfro ac yng Ngwent. Collodd deitl iarll Penfro yn 1479 ac fe’i gorfodwyd, ar y cyd â Water, i gadw draw o Gymru am flwyddyn gron. Mae’n annhebygol, gan hynny, fod y cywydd hwn wedi ei ganu ar ôl 1479.

59 iarll o’th gyff  Parheir i sôn am frawd Syr Water, gan ddadlau fod ei iarllaeth ef yn sail i Syr Water yntau dderbyn un.

Llyfryddiaeth
Allan, A.R. (1981), ‘Political Propaganda Employed by the House of York in England in the Mid-fifteenth Century, 1450–71’ (Ph.D. Wales [Swansea])
Bartrum, P.C. (1963–4), ‘Pedigrees of the Welsh Tribal Patriarchs’, Cylchg LlGC xiii: 93–146
Griffiths, R.A. (1972), The Principality of Wales in the Later Middle Ages: The Structure and Personnel of Government, i: South Wales, 1277–1536 (Cardiff)
Griffiths, R.A. (2002), ‘The Extension of Royal Power, 1415–1536’, R.F. Walker (ed.), Pembrokeshire County History, ii: Medieval Pembrokeshire (Haverfordwest), 224–69
Griffiths, R.A. (2008), ‘Lordship and Society in the Fifteenth Century’, R.A. Griffiths et al. (eds.), The Gwent County History, 2: The Age of the Marcher Lords, c.1070–1536 (Cardiff), 241–79
Lewis, W.G. (1982), ‘Astudiaeth o Ganu’r Beirdd i’r Herbertiaid hyd Ddechrau’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Lewis, W.G. (1986), ‘Herbertiaid Rhaglan fel Noddwyr Beirdd yn y Bymthegfed Ganrif a Dechrau’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’, THSC: 33–60
Lowe, D.E. (1977–8), ‘The Council of the Prince of Wales and the Decline of the Herbert Family during the Second Reign of Edward IV (1471–1483)’, B xxvii: 278–97
Reeve, M.D. and Wright, N. (2007) (eds.), Geoffrey of Monmouth: History of the Kings of Britain (Woodbridge)
Ross, C. (1974), Edward IV (Berkeley)
Thomas, D.H. (1994), The Herberts of Raglan and the Battle of Edgecote 1469 (Enfield)

This is a poem for Sir Walter Herbert (d.1507), the younger brother of William Herbert, second earl of Pembroke, and son of the first earl (d.1469). There is an emphasis on Sir Walter’s lineage and an especial concern to show him to be a son worthy of his famous father. He has been knighted, a fact which is celebrated in the poem (line 13), and the poet hopes to see him go one better by achieving the Order of the Garter like his father (17–24). The other main theme is the need to keep public order. Sir Walter is urged to punish wrongdoers (25–34) and praised as one who is worthy to perform this task (35 onwards). There is particular interest in Powys, an area where it seems that Walter Herbert enjoyed some authority (42, 46, 52). Line 42 in particular suggests that the poem was composed in and for Powys rather than in south Wales, though this is not certain. At the end of the poem Guto expresses his wish to see Sir Walter becoming an earl.

Date
Between 1475, when Walter was knighted, and 1479, when his brother was compelled to exchange the earldom of Pembroke for Huntingdon (see 58n). If the poem was composed to celebrate Walter’s knighting, then it belongs to 1475 or soon afterwards. Relations between the Herberts and the king were deteriorating by 1478 at the latest (Griffiths 2002: 246–7). Although, of course, the emphasis on Walter’s loyalty to Edward IV (34) might be a response to the king’s suspicion, it is more likely to reflect the favourable period in 1475. This was perhaps his last labour for the Herbert family.

The manuscripts
This poem is found in 18 manuscripts. LlGC 3049D, LlGC 8497B, Gwyn 4 and C 2.617 are closely related; all come from the Conwy Valley. The copy in Gwyn 4 has lost its beginning owing to the loss of a leaf, and Pen 99 is deficient at the end: the two fit together perfectly. Pen 99 derives therefore from a loose leaf of Gwyn 4 and the text of Gwyn 4 can be established by combining the two. LlGC 17114B and BL 14978 stand apart from these manuscripts. All the other copies are derivative and were not considered in editing the text. The text was therefore based on the Conwy Valley manuscripts (including Pen 99) and the other two independent copies.

stema
Stemma

Previous editions
GGl poem LIV; Lewis 1982: poem 41.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 60 lines.
Cynghanedd: croes 73% (44 lines), traws 17% (10 lines), sain 10% (6 lines).

1–2 Tyfodd … / Trwy aelwyd  The image is slightly difficult to understand visually. Aelwyd ‘hearth, home’ refers to a specific building (cf. tai gwydr in 3), namely Raglan castle, but also figuratively to the family.

1 Dafydd Gam  The father of Gwladus Gam, who married Sir William ap Thomas of Raglan. They were the grandparents of Sir Walter Herbert. Dafydd Gam died at the battle of Agincourt in 1415.

2 y tri Wiliam  Sir William ap Thomas (d.1445), William Herbert, first earl of Pembroke (d.1469) and the present earl, William Herbert II.

3 tai gwydr  The plural tai is often used by the poets for one house. The implication of gwydr is a house with glazed windows (a sign of luxury), not a glasshouse (GPC 3668). There is an example by Lewys Glyn Cothi describing the widow of Thomas Vaughan of Hergest bringing his body home: i’w dai gwydr a’i dug adref ‘brought him home to his glazed house’ (GLGC 125.10).

3 Herbart a Godwin  The alleged ancestors of the family, see WG1 ‘Godwin’ 1.

4 tri iarll  Godwin is called ‘earl of Cornwall’ in genealogies, see WG1 ‘Godwin’ 1. The other two are William Herbert I and II.

6 pengrych felyn  This must be taken as a loose compound to account for the lenition, which is required by the cynghanedd.

7 eilmab  Sir Walter was the second (legitimate) son of William Herbert, first earl of Pembroke.

7 dan yr elment  Medieval science recognized four elements: earth, air, fire and water. Here the meaning is ‘air, sky’, cf. GLGC 96.31–2 A gad un mor ddoeth o goed union – Gwent, / na dau is elment onid Salmon? ‘Was there ever such a wise man from the straight timbers of Gwent, / nor two under the sky, except Solomon?’

8 ieirll  Godwin ‘earl of Cornwall’ (see 4n) and William Herbert, first earl of Pembroke.

9 Weble  Weobley, Herefordshire, the original home of Sir Walter’s mother, Ann Devereux. The poet is referring to his relatives there.

10 o Frycheiniawg  The Vaughans, most likely. They were Sir Walter’s cousins through their mutual grandmother, Gwladus Gam. There was a close relationship between the Vaughans of Tretower and the Herberts, at least early in the 1470s. Thomas Vaughan of Tretower is addressed in the poem to William Herbert II (25.25–6). Later in the 1470s the Herberts and Vaughans quarrelled (Griffiths 2008: 269), but the details are obscure. All the same, this positive reference to the Vaughans strengthens the case for a date not much later than 1475 for the poem.

11 Deau wlad  South Wales, including Gwent.

12 Trwy Loegr, waed rheiol egin  Lloegr ‘England’ might be another reference to Sir Walter’s Weobley relations, but there is evidence that the Herberts claimed English royal blood, through Godwin or his son Herbert, see Bartrum 1963–4: 124. He notes two (incompatible) claims, namely that Herbert was an illegitimate son of Henry I, or that Godwin was a son of Edward the Confessor.

13 d’euraw  Gold was the colour of knighthood, and when a man was knighted he would be dressed in a gold collar and spurs.

14 Defras goed  Defras is the Welsh form of the name Devereux, see 9n.

14 Wysg  Raglan stands a few miles east of the river Usk. Abergavenny and Coldbrook, two other places connected with the Herberts, are in the valley itself.

17 yno  Could refer to Raglan, mentioned in 16, or less specifically to the Usk valley (14).

20 aerwy trwm  A gold collar was the chief mark of knighthood. Gold is a particularly heavy (trwm) metal.

20 gartr aur  A reference to the garter worn by members of the Order of the Garter. The order was established by Edward III c.1348. The garter itself was blue, but the order’s motto was written on it in gold lettering, which explains the description here. Receiving the garter was a sign of high royal favour, and the poets of the late Middle Ages often express a desire to see their patrons wearing it. William Herbert I was made a Knight of the Garter on 21 March 1462 (Thomas 1994: 28).

21 arwain  This has to be taken as the imperative, not the verbal noun, otherwise the force of the line would be lost: the poet turns from describing the garter on the father’s leg to expressing his desire to see the son wearing a similar one. Originally arwedd- was the root of the verb, but by this period we see the verbal noun arwain being reinterpreted as the verbal root. There is another example of arwain as second singular imperative in GO L.5 and that is also what it probably is in GLGC 41.55. Without any doubt it is a third singular present form in GLGC 27.14, 63.35, 68.3, 68.5 and DN V.37.

22 i’r  The preposition i is slightly unexpected here. Take it with nod in the previous line: fame for the leg.

22 neillglun  The garter was worn below the knee, but clun can refer loosely to the whole leg, see GPC 510 s.v. clun1.

31 ffydd  Faith towards King Edward, probably, cf. 34.

32 tor flaen  GPC 3532 notes the expression torri blaen ‘to clip the tip of a sheep’s ear straight across (as earmark)’, with the first example in the seventeenth century. It is difficult to know whether this might be relevant to this poem, two centuries earlier. Cf. also IGP 20.116 I flaenau’r wlad aflonydd ‘to the limits of the unruly land’.

34 y Tarw a’r Rhosyn  Edward IV. The bull is a common image in prophecies and the supporters of Edward IV frequently applied it to him, see Allan 1981: 223, 409. Edward was called ‘the Rose of Rouen’ because he was born there, see Ross 1974: 30–1.

35 Sain Clêr  St Clears, a lordship west of Carmarthen. It came into the hands of William Herbert I in 1462 (Griffiths 2002: 244) and was relinquished by the second earl in 1479 along with his other west Wales lands. This line suggests that Sir Walter was looking after it for his brother.

36 dwysir  The two shires of the southern principality, Carmarthenshire and Cardiganshire, probably. Sir Walter’s brother, William Herbert II, was justiciar and chamberlain of the south after his father, see Griffiths 1972: 158–9, 187–8. It looks as though Sir Walter assisted him there.

38 Constans fab Elen  The Roman emperor Constantine the Great (306–37), son of Helena.

40 march efyddol  According to Geoffrey of Monmouth, ‘Historia Regum Britanniae’, the Britons placed the body of their king, Cadwallon, in a bronze effigy and seated on a bronze horse on top of the west gate of London as a warning to the Saxons (Reeve and Wright 2007: 277).

41 damask  OED Online s.v. damask, n. and adj. ‘a rich silk fabric woven with elaborate designs and figures, often of a variety of colours’.

41 iowmyn  OED Online s.v. yeoman: ‘a servant or attendant in a royal or noble household, usually of a superior grade, ranking between a sergeant and a groom or between a squire and a page’.

42 Powystir  In 1467 the lordship of Powys was placed in the care of William Herbert I while the heir was a minor, see Thomas 1994: 34. It seems that the Herberts still held it when this poem was composed.

43 y teirgwlad  Most probably the three divisions of Wales: Gwynedd, Powys and Deheubarth.

44 Tewdwr  Tewdwr Mawr ap Cadell of the royal line of Deheubarth, a pattern of heroism for the poets though we know almost nothing about him. As regards his dates, we know that his son Rhys was killed in 1093 (WCD 612).

45 Tywi  A river in south-west Wales on which Carmarthen stands.

45 Cedewain  A commote and lordship on the banks of the river Severn around Newtown. It belonged to King Edward IV as part of the Mortimer inheritance. On 28 August 1467 Ceri and Cedewain were placed in the care of William Herbert, first earl of Pembroke (Thomas 1994: 35). It looks as though his sons still held them when this poem was composed.

46 y Main  A township in the parish of Meifod. Allt y Main is a fairly sizeable hill on the north bank of the Vyrnwy (SJ 1615). It is difficult to imagine why this place should be mentioned unless it had specific resonance for the poem’s audience. Guto mentions it again in 82.17.

48 cadw  Understood as a verbal noun like cael in 49 and cynnal in 50, not as an imperative. The poet is describing how William Herbert I’s privileges have descended to his son, rather than urging the second earl to emulate his father.

49 Ercwlff  The classical hero Herakles/Hercules. He once had to bear the world on his back during one of his adventures, a story to which line 50 refers.

50 cynnal  Verbal noun, not imperative, see TC 204 for lenition after the imperative.

52 pwys holl Bowys  An image of the patron maintaining men on his shoulders.

53 hendad  Sir William ap Thomas of Raglan (m.1445), see Thomas 1994: 4–12 for his career.

54 Llanymddyfri  Llandovery. The lordship belonged to the Audley family in this period, and it may be that Sir William ap Thomas, Walter Herbert’s grandfather, had held office there, though I have not succeeded in finding a reference. It is known that Sir William held office in the southern principality shires and in Pembroke (Griffiths 1972: 147–8), so possibly Llanymddyfri here refers loosely to south-west Wales.

55 o’r lle daw dau  I.e. the first earl and the second, apparently.

58 ar ei lled  Across Wales, reflecting the earl’s authority in both Pembroke and Gwent. He lost the Pembroke title in 1479 and was compelled, along with Walter, to remain outside Wales for a year. It is therefore unlikely that the poem was composed after 1479.

59 iarll o’th gyff  The poet is still talking about Sir Walter’s brother, arguing that his earldom is a reason for Sir Walter to get one too.

Bibliography
Allan, A.R. (1981), ‘Political Propaganda Employed by the House of York in England in the Mid-fifteenth Century, 1450–71’ (Ph.D. Wales [Swansea])
Bartrum, P.C. (1963–4), ‘Pedigrees of the Welsh Tribal Patriarchs’, Cylchg LlGC xiii: 93–146
Griffiths, R.A. (1972), The Principality of Wales in the Later Middle Ages: The Structure and Personnel of Government, i: South Wales, 1277–1536 (Cardiff)
Griffiths, R.A. (2002), ‘The Extension of Royal Power, 1415–1536’, R.F. Walker (ed.), Pembrokeshire County History, ii: Medieval Pembrokeshire (Haverfordwest), 224–69
Griffiths, R.A. (2008), ‘Lordship and Society in the Fifteenth Century’, R.A. Griffiths et al. (eds.), The Gwent County History, 2: The Age of the Marcher Lords, c.1070–1536 (Cardiff), 241–79
Lewis, W.G. (1982), ‘Astudiaeth o Ganu’r Beirdd i’r Herbertiaid hyd Ddechrau’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’ (Ph.D. Cymru [Bangor])
Lewis, W.G. (1986), ‘Herbertiaid Rhaglan fel Noddwyr Beirdd yn y Bymthegfed Ganrif a Dechrau’r Unfed Ganrif ar Bymtheg’, THSC: 33–60
Lowe, D.E. (1977–8), ‘The Council of the Prince of Wales and the Decline of the Herbert Family during the Second Reign of Edward IV (1471–1483)’, B xxvii: 278–97
Reeve, M.D. and Wright, N. (2007) (eds.), Geoffrey of Monmouth: History of the Kings of Britain (Woodbridge)
Ross, C. (1974), Edward IV (Berkeley)
Thomas, D.H. (1994), The Herberts of Raglan and the Battle of Edgecote 1469 (Enfield)

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Syr Water Herbert, 1461–m. 1507

Syr Water Herbert, c.1461–m. 1507

Top

Dyma wrthrych cerdd 27. Heblaw Guto’r Glyn, canodd dau fardd arall i Water Herbert: Huw Cae Llwyd (HCLl cerdd VII) ac Iorwerth Fynglwyd (GIF cerddi 12, 13 a 14 a marwnad iddo, sef cerdd 15).

Achres
Seiliwyd yr achres isod ar WG2 ‘Godwin’ 8A1 ac A4. Dangosir y rheini a enwir yng nghywydd Guto i Water mewn print trwm, a thanlinellir enwau ei noddwyr.

lineage
Achres Water Herbert

Ail fab cyfreithlon Wiliam Herbert o Raglan, iarll cyntaf Penfro, oedd Water Herbert. Ei daid oedd Syr Wiliam ap Tomas. Ei fam oedd Ann Herbert, merch Sir Walter Devereux o Weobley, swydd Henffordd. Roedd Wiliam Herbert, ail iarll Penfro yn frawd hŷn iddo, a Wiliam Herbert o Benfro a Llanfihangel Troddi yn frawd hŷn arall, ond anghyfreithlon.

Ei gartrefi
Mae’n ansicr lle trigai Water hyd 1490, pan fu farw ei frawd, Wiliam Herbert, iarll Huntingdon. O hynny ymlaen trigai Water mewn dau le mawreddog a etifeddodd gan ei frawd, sef castell Rhaglan a chastell Cas-gwent (Robinson 2008: 310). Mae Guto ac Iorwerth Fynglwyd (GIF 12.2) yn ei gysylltu â Phowys hefyd, ac ymddengys mai rywle yno y canodd Guto gerdd 27 yn hytrach nag yng Ngwent.

Ei yrfa
Ganed Water Herbert c.1461: cesglir hynny o’r ffaith ei fod yn 46 oed adeg ei farwolaeth yn 1507 (Thomas 1994: 98). Roedd tua wyth neu naw oed, felly, pan laddwyd ei dad, iarll cyntaf Penfro, yng Ngorffennaf 1469. Urddwyd ef yn farchog ar 18 Ebrill 1475 (Robinson 1986–7: 294). Tybir bod cerdd 27 yn dathlu’r achlysur hwn, ac os felly fe’i canwyd c.1475. Mae’r cerddi a ganodd Huw Cae Llwyd ac Iorwerth Fynglwyd i Water yn ddiweddarach o dipyn.

Beth oedd perthynas Water Herbert â Phowys? Bu farw Richard Grey, arglwydd Powys, yn 1466, gan adael etifedd, John, a oedd dan oed. Ymddengys fod yr etifedd wedi derbyn ei diroedd erbyn 1482 (Jones 1868: 344–5). Yn y cyfamser gofalwyd am yr arglwyddiaeth gan Wiliam Herbert, iarll cyntaf Penfro (Thomas 1994: 34) a drefnodd briodas rhwng yr etifedd a’i ferch ei hun, Anne Herbert (ibid.; Jones 1868: 345). Awgryma cyfeiriadau Guto at Bowys ac at leoedd yn yr arglwyddiaeth fod Syr Water Herbert yn gofalu am y tir yn y saithdegau hwyr, ond mae’n anodd gwybod pam y byddai Huw Cae Llwyd yn crybwyll Powys, gan fod y gerdd a ganodd ef yn dyddio i gyfnod ar ôl i John Grey feddiannu ei etifeddiaeth. Efallai fod gan Syr Water ryw ddiddordeb arall ym Mhowys.

Cysylltwyd Water â’i frawd, ail iarll Penfro, yn ystod digwyddiadau cythryblus y 1470au hwyr, wrth i’r teulu raddol golli ffafr y brenin. Yn 1479 gwaharddwyd y ddau frawd rhag mynd i Gymru am flwyddyn, a bu’n rhaid i Wiliam Herbert gyfnewid iarllaeth Penfro am iarllaeth Huntingdon (Thomas 1994: 79; Bryant-Quinn 2010: 62–3 a n31). Dan Risiart III (1483–5), fodd bynnag, adfywiodd ffyniant y teulu. Ar ôl gwrthryfel dug Buckingham yn 1483, roedd ar Risiart angen cefnogwr a allai gadw trefn yng Nghymru (Griffiths 1993: 37). Trodd at Wiliam Herbert, a oedd bellach yn iarll Huntingdon. Priododd Wiliam ferch anghyfreithlon y brenin, Katherine Plantagenet, yn 1484 (Thomson 1921: 270). Mae agwedd Wiliam Herbert tuag at Harri Tudur yn ansicr, ond ymddengys fod ei frawd Water wedi ymladd drosto ar faes Bosworth yn 1485 (Griffiths 1993: 41–2). Digon llewyrchus, gan hynny, oedd sefyllfa’r Herbertiaid o dan y brenin newydd: ceir amlinelliad o’r gwasanaeth a roddodd i Harri VII yn Robinson (2008: 313–17).

Gellir dyddio GIF cerdd 12 yn fanwl, yn ôl pob tebyg, oherwydd mae’n annog Syr Water i ymgyrchu yn Llydaw (llinell 48). Yn 1489 arweiniodd Water fyddin i ymosod ar y Ffrancwyr yn Llydaw (Robinson 2008: 313). Perthyn GIF cerdd 13 i deyrnasiad Harri VII (1485–1509), ac efallai i’r cyfnod pan oedd Water yn gwasanaethu Siasbar Tudur yn ne Cymru (llinell 22; Robinson 2008: 310): hynny yw, cyn marwolaeth Siasbar yn 1490. Ni ellir dyddio GIF cerdd 14 yn fanwl, ond y 1490au sydd fwyaf tebygol eto.

Pan fu farw Wiliam Herbert yn 1490, Water a etifeddodd gastell Rhaglan. Mae’n debygol fod HCLl cerdd VII wedi ei chanu tua’r amser hwn. Nid oes gair am Wiliam Herbert yn y gerdd a gelwir Syr Water yn [b]en-cenedl (llinell 34). Mynega Huw Cae Llwyd ei awydd i weld Water a’i wraig yn cael eu galw’n iarll a iarlles (43) ac yn cenhedlu mwy fyth o ieirll (48), gan gynnal y cartref yn Rhaglan. Dywed fod hyn yn well na gweld iarlles yn ceisio cynnal y tŷ ar ei phen ei hun (46). Ai cyfeiriad yw hyn at Ann, iarlles Penfro, sef gweddw’r iarll cyntaf? Bu farw hithau yn 1486. Eto mae’n anodd credu mai hi a olygir, gan fod ei mab, yr ail iarll, yn fyw yn y 1480au. Roedd ei wraig ef, Katherine, wedi marw cyn ei gŵr, felly nid hi a olygir ychwaith (Hammond 1985: 20). Y posibilrwydd mwyaf tebygol, felly, yw mai merch yr ail iarll, Elizabeth, yw’r iarlles hon. Os felly, mae’n rhaid fod iarlles yn cael ei ddefnyddio’n ffigurol. Ar ôl marwolaeth ei thad, cododd anghydfod rhyngddi a Syr Water ynglŷn â’r etifeddiaeth, ond Water a gafodd y llaw uchaf (Robinson 2008: 310). Priododd Elizabeth yn 1492, felly ni ellid honni ei bod ‘ar ei phen ei hun’ erbyn hynny (HCLl VII.44). Ar sail hyn oll, awgrymir bod cywydd Huw Cae Llwyd i’w ddyddio yn ystod neu’n fuan ar ôl yr anghydfod rhwng yr ewythr a’i nith, a’r bardd yn cymeradwyo meddiant Water Herbert o’r castell. Mae Maurer (1985: 96) yn egluro mai Water fyddai etifedd cyfreithlon teitl iarll Huntingdon ar ôl marwolaeth ei frawd. Nis cafodd, fodd bynnag, a cheir awgrym fod perthynas Water Herbert â’r brenin wedi gwaethygu o’r herwydd (ibid.). Adlewyrchir disgwyliadau Syr Water yn loyw yng nghywydd Huw Cae Llwyd, lle crybwyllir droeon y posibilrwydd o weld Syr Water yn dwyn teitl iarll.

Bu farw Syr Water Herbert ar 16 Medi 1507 (Robinson 2008: 317).

Llyfryddiaeth
Bryant-Quinn, M.P. (2010), ‘ “Aur yw pris y wisg”: Llywelyn ap Morgan a’r Grog yn Aberhonddu’, Dwned, 16: 51–91
Griffiths, R.A. (1993), Sir Rhys ap Thomas and his Family: A Study in the Wars of the Roses and Early Tudor Politics (Cardiff)
Hammond, P.W. (1985), ‘The Illegitimate Children of Richard III’, J. Petre (ed.), Richard III: Crown and People (Gloucester), 18–23
Jones, M.C. (1868), ‘The Feudal Barons of Powys’, Mont Coll i: 257–423
Maurer, H. (1985), ‘The Later Careers of William Herbert, Earl of Huntingdon, and his Brother Sir Walter Herbert’, J. Petre (ed.), Richard III: Crown and People (Gloucester), 95–7
Robinson, W.R.B. (1986–7), ‘Knighted Welsh Landowners, 1485–1558: A Provisional List’, Cylchg HC 13, 282–98
Robinson, W.R.B. (2008), ‘The Early Tudors’, R.A. Griffiths et al. (eds.), The Gwent County History, 2: The Age of the Marcher Lords, c.1070–1536 (Cardiff), 309–36
Thomas, D.H. (1994), The Herberts of Raglan and the Battle of Edgecote 1469 (Enfield)
Thomson, C.H. (1921), ‘William Herbert Earl of Huntingdon’, Notes and Queries (twelfth series), part viii: 270–2


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)