Chwilio uwch
 
2 – Dathlu rhyddid Syr Rhisiart Gethin ap Rhys Gethin o Fuellt, capten Mantes yn Ffrainc
Golygwyd gan Barry J. Lewis


1Y mae glaw am a glywais
2O’m pen yn llithraw i’m pais.
3Os gwir fydd, nis gorfyddwn;
4Och finnau, os gau, nas gwn!
5Dal Syr Rhisiart a’i dylwyth,
6Gethin, seler lawnwin lwyth.
7O delid, pam nad wylym?
8O’i ddal ef nid oedd elw ym,
9Nudd am aur newydd i mi
10A nêr Mawnd o Normandi,
11Blodeuyn Cymru, hy hawl,
12O blaid barwniaid breiniawl.
13Aeth ofn hyd yn eithafoedd
14Fy mron, braidd yn don nad oedd,
15Cyffro am Gymro gemrudd,
16Caffwn a fynnwn o’i fudd.
17Gwae drostaw a gâi dristyd,
18Gormodd bw, garm weiddi byd.
19Adwyth i Gymru ydoedd,
20Amwyll dig ym Muellt oedd.

21Eisoes (cerddwr oedd Iesu),
22Deryw’n deg am dëyrn du.
23Dug pwrsifand o Normandi
24Duw Mawrth chwedlau da i mi:
25Dynion a ddywaid anwir
26O ddaly’r gwalch – i ddiawl air gwir! –
27Ond plant gwragedd Normandi
28Yn ceisiaw’n gwenwynaw ni.
29Taeru a wnâi’r traeturiaid –
30Trwst i’n plith er tristáu’n plaid,
31Dolur caeth – dal iôr cethin,
32Ef a’i wŷr a yfai win.
33’Y nghred, anghywir ydynt,
34Nad gwir, nid oes onid gwynt,
35A difa ar a’i dyfod
36A rhai a fynnai ei fod,
37Pob gelyn, pawb â’i gilwg,
38Pobl fân yn darogan drwg.
39Ni bydd, er y sydd o sôn,
40Lawenach ei elynion.
41Ni ddelir ac ni ddaliwyd,
42Nid âi er rhai yn y rhwyd,
43Nos dlos onis daliasant
44Trwy’u cwsg; nis anturia cant!
45Os breuddwyd, ias berw eiddil,
46Y delynt ŵr gynt ar gil,
47Breuddwyd gwrach y boreuddydd
48Wrth ei bryd – ys da fyd fydd!
49Â’r breuddwyd ni ddaliwyd neb
50O nerth, hyn yn wrthwyneb.
51Ebrwydd y tyr breuddwyd hir;
52Aent i ddiawl, hwynt a ddelir!
53Na helied ein hoyw alawnt
54Gorgwn mân, garw gwinau Mawnt.
55Bychan, fal y rhybuchwn,
56Eu helw yntwy o heliant hwn.
57Iesu nef, o’r sôn ofer
58A fu megis saethu sêr!
59Dal hefyd, dielw hoywfalch,
60Â dwylaw’r gwynt yw daly’r gwalch.
61Ni ddaliant y mabsant mau
62(Nid gwâr!) onid â’u geiriau.
63Dyrys oedd eu hymdaeru,
64Defnydd ymleferydd fu.
65Eu bost a’u gwangost gyngyd
66A’u berw mawr heb air ym myd
67A’u brad serth a’u bryd a’u sôn
68A’u braw ddadl a’u breuddwydion
69A’u llid na ddelid Nudd ail:
70Y llew du oll a’u diail!

1Mae glaw, oherwydd yr hyn rwyf wedi ei glywed,
2yn llithro o’m pen i’m tiwnig.
3Os gwir fydd, ni allwn i ddod drosto;
4och i mi, os yw’n anwir, nad wyf yn gwybod hynny!
5Dal Syr Rhisiart Gethin a’i dylwyth,
6un a’i seler yn cynnwys llwyth o win pur.
7Pe delid ef, pam na fyddem ni’n wylo?
8O’i ddal ef ni fyddai unrhyw elw i mi,
9un sy’n Nudd i mi o ran aur newydd
10ac yn arglwydd Mantes o Normandi,
11blodeuyn Cymru, beiddgar ei gais,
12o linach barwniaid urddasol.
13Aeth ofn hyd at eithafoedd
14fy mron, braidd nad oedd wedi ei thorri,
15pryder am Gymro coch ei emau,
16cawn faint bynnag a ddymunwn o’i gyfoeth.
17Gwae i’r sawl a gafodd dristwch o’i herwydd,
18gormod o fraw, gweiddi trystfawr y byd oll.
19Anffawd i Gymru oedd hynny,
20gwallgofrwydd dig ym Muellt oedd.

21Ac eto (gŵr celfydd oedd Iesu),
22mae pethau wedi diweddu’n ffafriol i’r arglwydd gwalltddu.
23Daeth pwrsifant o Normandi
24â newyddion da i mi ddydd Mawrth:
25anwiredd a ddywed pobl
26am ddal y gwalch – i ddiawl gair o wirionedd! –
27dim ond plant gwragedd Normandi
28yn ceisio’n difetha ni.
29Taeru yr oedd y bradwyr –
30dadwrdd mawr yn ein plith er mwyn gwneud ein plaid ni’n drist,
31dolur caethiwus – fod arglwydd ffyrnig/tywyll ei wallt wedi ei ddal,
32ef a’i wŷr a arferai yfed gwin.
33Fy llw yw, anghywir ydynt,
34nad gwir hynny, nid oes ond gwynt,
35a boed dinistr ar y rhai a’i dywedodd
36ac ar y rhai a ddymunai iddi fod felly,
37pob gelyn, pawb â’i gilolwg,
38mân bobl yn darogan drwg.
39Er cymaint o barablu a fu,
40ni fydd ei elynion yn fwy llawen.
41Ni ddelir ef ac ni ddaliwyd ef,
42ni fyddai’n mynd i’r rhwyd oherwydd rhai pobl,
43oni ddaliasant ef ryw noswaith hardd
44yn eu cwsg; ni fydd cant o wŷr yn ei herio!
45Os breuddwyd ydoedd, ias o gyffro di-ddim,
46y gallent ddal y gŵr unwaith wrth iddo gilio,
47breuddwyd gwrach wrth ei hewyllys ydyw
48y bore wedyn – da fyd fydd hi!
49Ni ddaliwyd neb o nerth erioed
50â breuddwyd, i’r gwrthwyneb.
51Buan y bydd breuddwyd hir yn chwalu;
52boed iddynt fynd i’r diawl, hwy a gaiff eu dal!
53Na foed i fân gorgwn hela ein gŵr cwrtais llawen,
54sef carw brown Mantes.
55Bychan, fel y byddwn i’n dymuno,
56fydd eu helw os heliant hwn.
57Iesu’r nef, o’r sôn gwacsaw
58a fu fel saethu’r sêr!
59Hefyd, dal y gwynt â’r dwylo
60yw dal y gwalch, di-elw yw dyn balch ymhonnus.
61Ni fyddant yn dal fy mabsant i
62(nid gwâr!) ac eithrio mewn geiriau.
63Dyrys oedd eu taeru,
64deunydd siarad yn unig ydoedd.
65Eu hymffrost a’u bwriad heb fawr o ymdrech
66a’u cynnwrf mawr heb air call yn y byd
67a’u brad sarhaus a’u meddwl a’u sôn
68a’u haeriad brawychus a’u breuddwydion
69a’u dicter am na châi’r un sy’n ail i Nudd ei ddal:
70bydd y llew du’n dial am y rhain i gyd!

2 – In celebration of the freedom of Sir Richard Gethin ap Rhys Gethin of Builth, captain of Mantes in France

1There is rain, on account of what I have heard,
2flowing from my face down to my tunic.
3If it’s true, I wouldn’t ever get over it;
4woe is me, if it is not, that I don’t know for sure!
5The capture of Sir Richard Gethin and his retinue,
6one whose cellar houses a load of pure wine.
7If he were caught, why should we not weep?
8From his capture no good would come to me,
9one who is a Nudd for me as regards fresh gold,
10and the lord of Mantes of Normandy,
11the flower of Wales, bold in asserting a claim,
12descended from noble barons.
13Fear has penetrated the depths
14of my breast, it was all but broken in two,
15worry about a Welshmen of red gems,
16I could get whatever I wanted of his wealth.
17Woe to the one who has been saddened on his account,
18too much of a shock, a howling lamentation by all the world.
19It was a disaster for Wales,
20it was a cause of fierce madness in Builth.

21And yet (Jesus was a man of skill),
22things have turned out fine for the black-haired lord.
23A pursuivant from Normandy
24brought me good news on Tuesday:
25it is a lie what men say
26about the capture of the hawk – to the devil any word of truth! –
27just the brood of Normandy’s women
28trying to bring about our ruin.
29The traitors were asserting vehemently –
30a lot of noise among us, trying to dismay our side,
31stringent grief – the capture of the fierce/dark-haired lord,
32him and his men who used to drink wine.
33It is my faith, they are wrong,
34that it’s not true, there’s nothing to it but wind,
35and may destruction come upon those who said it
36and those who wanted it to be true,
37every enemy, every one with his look askance,
38petty people foretelling misery.
39For all the talk there’s been,
40his enemies will be none the happier.
41He won’t be captured and he hasn’t been captured,
42he won’t fall for certain men’s sake into the net,
43unless one fine night they have captured him
44in their sleep; a hundred men won’t challenge him!
45If it’s a dream, a thrill of pointless excitement,
46that they caught the man once in retreat,
47the next morning it turns out to be a witch’s dream
48according to her desire – it’s a good world!
49No man of might was ever captured
50by a dream, on the contrary.
51Quickly does even a long dream dissolve;
52let them go to the devil, it’s they who’ll be caught!
53Let the little lapdogs not hunt our merry gallant,
54the brown stag of Mantes.
55Small, as I would wish it,
56will be their profit if they hunt this man.
57Jesus of heaven, what a lot of pointless talk
58which was like shooting at the stars!
59Moreover catching this hawk (a vainglorious man is left empty-handed)
60is like catching the wind with one’s two hands.
61They won’t catch my patron-saint
62(it’s not courteous!) except in word alone.
63Their vehement assertions were a tangled mess,
64it was all just matter for talk.
65Their boasting and their purpose with scant determination
66and their great commotion without any word of sense
67and their insulting treachery and their intent and their talk
68and their fearful assertion and their dreams
69and their anger that the second Nudd couldn’t be captured:
70The black lion will avenge all these!

Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn 34 llawysgrif. Fel yn achos cerddi eraill Guto’r Glyn, mae LlGC 3049D, LlGC 8497B a Gwyn 4 yn ffurfio grŵp sy’n tarddu, yn ôl pob tebyg, o gynsail gyffredin. Gelwir hwy yn ‘grŵp Dyffryn Conwy’ isod. Mae LlGC 17114B yn ochri â hwy gan mwyaf. Mae dau o gopïau Wmffre Dafis, sef LlGC 3056D a Llst 35, bron yn unffurf â’i gilydd, fel hefyd CM 5. Penbleth yw copi arall Wmffre Dafis, Brog I.2, sydd weithiau’n rhannu darlleniadau unigryw y grŵp hwn, ond weithiau hefyd yn anghytuno’n sylfaenol â hwy. Amheuaf fod Brog I.2 yn gopi cyfansawdd, wedi ei seilio’n rhannol ar gynsail LlGC 3056D, Llst 35 a CM 5, ac yn rhannol ar gopi arall. Mae LlGC 3057D a C 2.114 yn debyg iawn i’w gilydd, ond nid yw eu hunion berthynas yn eglur. Cytuna C 3.37 â hwy weithiau, ond droeon eraill â grŵp Dyffryn Conwy. Fel yn achos cerddi eraill Guto’r Glyn, mae Stowe 959 a chopïau Llywelyn Siôn (yn yr achos hwn LlGC 21290E, Llst 134, LlGC 970E a C 5.44), yn debyg i’w gilydd ond eto heb fod union natur y berthynas yn amlwg. Yn olaf, mae Llst 155 a LlGC 3047C yn gopïau sâl ac anodd eu cysylltu â’r lleill. Mae’r copïau eraill yn ddibynnol ar y rhai a enwyd neu’n rhy debyg iddynt i haeddu sylw pellach. At ei gilydd mae’r copïau’n debyg iawn, fel y gellir amau bod un gynsail y tu ôl iddynt oll yn y pen draw. Wrth olygu’r gerdd rhoddwyd sylw i’r holl lawysgrifau a enwyd uchod, sef 18 ohonynt i gyd.

Trawsysgrifiadau: LlGC 3049D, LlGC 17114B, LlGC 3056D, LlGC 3057D.

stema
Stema

1 y  Nis ceir yn LlGC 17114B, copïau Wmffre Dafis na LlGC 3057D.

3 fydd  Gthg. tri chopi Wmffre Dafis, CM 5 a LlGC 3047C fyth (cywirwyd yn fydd yn yr olaf).

3 nis gorfyddwn  Ni rydd y gair hwn gynghanedd gywir yn y chwe chopi lle ceir fyth yn hanner cyntaf y llinell (gw. y nodyn blaenorol). Gwelwyd eisoes fod LlGC 3047C wedi newid fyth yn fydd gan adfer y gynghanedd. Yn CM 5 ar y llaw arall ceir nis gorfythwn yn ail hanner y llinell, ac yn Brog I.2 nid esgorwnn, darlleniad cwbl wahanol ond sy’n cynganeddu ag os gwir (yn hytrach na fyth). Yn ei ddau gopi arall cadwodd Wmffre Dafis y gynghanedd wallus.

4 och  LlGC 3056D, Llst 35, CM 5, Stowe 959, Llywelyn Siôn a LlGC 3047C gwae, ond och yn y lleill, gan gynnwys copi arall Wmffre Dafis, Brog I.2. Mae’r dystiolaeth yn gyfartal yma ond mae’r cymeriad yn ffafrio och. Prin fod gwahaniaeth o ran ystyr.

4 och finnau, os gau  Llywelyn Siôn os gav gwae vinnav, cystrawen symlach sydd hefyd yn creu cymeriad boddhaol â dechrau llinell 3, ond mae’r holl gopïau eraill o blaid y drefn a ddilynwyd yn y testun.

4 os  CM 5 od, C 2.114 oy.

4 nas  Grŵp Dyffryn Conwy a C 3.37 nis, CM 5 nad.

5 dal Syr  Llst 155 dala sr’, rhy hir o sillaf; Llywelyn Siôn dala, heb syr.

7 pam nad  LlGC 3049D pan a d-, LlGC 8497B pannad, Gwyn 4, LlGC 21290E a LlGC 3047C pan nad, LlGC 17114B panad; pam nad yn y lleill. Fe geir panad (pa nad) yn yr ystyr ponid, sef yn cyflwyno cwestiwn negyddol, gw. GPC 2848 d.g. ponid2. Fodd bynnag, mae mwyafrif y copïau o blaid pam nad yma.

7–8 wylym … / … ym  Gthg. Brog I.2, Stowe 959 a Llywelyn Siôn wylyn … yn, LlGC 3057D a C 2.114 wylym … yn (cywirwyd wylym yn wylyn yn y ddwy). Mae WG 324 yn disgrifio ffurf person cyntaf lluosog yr amser amherffaith yn -ym fel ‘rare, and doubtless artificial’, gan ddyfynnu enghraifft o waith Gruffudd Hiraethog (16g.), ond fe geir enghreifftiau eraill gan Guto, gw. 61.16 oeddym, 69.58 anrhegym. Yn sicr ceir cefnogaeth helaeth dros wylym … ym yn y llawysgrifau. Gwir fod y gwibio rhwng y lluosog yn 7 a’r unigol yn 8 yn sydyn, ond pe derbynnid wylyn’ … yn byddai’r testun yn gwibio’r un mor sydyn o’r trydydd person i’r cyntaf. Derbyniwyd wylym … ym, felly.

8 o’i  Gthg. grŵp Dyffryn Conwy, LlGC 3057D, C 2.114 a C 3.37 i. Mae’r lleill o blaid o’i.

8 ddal  LlGC 17114B a Llst 155 ddala; ddal yn y lleill. Derbyniwyd ddal, felly. Eto yn 26 a 60 mae angen y ffurf daly (gw. isod). Gall fod Guto wedi defnyddio’r ddwy ffurf, ond mewn gwirionedd mae’n amhosibl gwybod ar sail y dystiolaeth yn y llawysgrifau.

9–10  Y drefn yw 10, 9 yng nghopïau grŵp Dyffryn Conwy, LlGC 17114B a C 3.37. Yn y copïau hyn ni cheir y cysylltair a ar ddechrau 10, ac felly mae’r ddwy linell yn rhydd i ymgyfnewid.

9 am aur  LlGC 3057D a C 2.114 a mawr.

10 a nêr  Felly copïau Wmffre Dafis (ond Brog I.2 ner heb y cysylltair), CM 5, LlGC 3057D, C 2.114, Stowe 959 a LlGC 3047C; cf. Llywelyn Siôn ner a, Llst 155 awnair. Ar sail y darlleniadau hyn gellir derbyn a nêr. Gwelir llygriad mwy pellgyrhaeddol yng ngrŵp Dyffryn Conwy, LlGC 17114B a C 3.37 avr, a gododd efallai dan ddylanwad llinell 9. Mae’r llinell sillaf yn brin ynddynt, a cheir y ar ôl aur yn LlGC 8497B i gywiro hyd y llinell.

10 Mawnd  Felly’r llawysgrifau ac eithrio LlGC 3056D, Llst 35, CM 5, Stowe 959, Llywelyn Siôn a LlGC 3047C lle ceir mwnd. Y ffurf yn 54 yw Mawnt, wedi ei chadarnhau gan y brifodl. Mae’r orgraff yn -nd yn cyd-fynd â’r gynghanedd yn y llinell hon, ond nodwedd ar gynghanedd Guto’r Glyn yw bod nt ac nd yn gallu cyfateb i’w gilydd, gw. CD 219. Gellid dadlau dros adfer Mawnt yma ar sail yr enghraifft sicr yn 54, ond penderfynwyd cadw -nd y llawysgrifau.

10 o  Felly Gwyn 4, LlGC 3057D, C 2.114, C 3.37, Stowe 959, Llywelyn Siôn, Llst 155 a LlGC 3047C; gthg. LlGC 3049D, LlGC 8497B a LlGC 17114B a, Wmffre Dafis a CM 5 y (= yn). Gan fod o, a ac y(n) yn eiriau diacen a thebyg eu sain, nid syndod bod cymaint o amrywio yma. Dilynir arweiniad y mwyafrif.

12 breiniawl  LlGC 17114B breniaxl.

16 o’i  Gthg. LlGC 17114B, Brog I.2, LlGC 3057D, C 2.114, Stowe 959, Llywelyn Siôn, Llst 155 a LlGC 3047C o. Mae’r synnwyr yn gryfach o dderbyn o’i, fel yng ngrŵp Dyffryn Conwy, dau gopi arall Wmffre Dafis a C 3.37.

17–18  Nis ceir yn Stowe 959 na chopïau Llywelyn Siôn.

18 garm weiddi  Brog I.2 garmweddir, LlGC 3057D a C 2.114 garm gwedi, LlGC 3047C garm wedi (mae’r tri olaf yn darllen gormod yn lle gormodd yn hanner cyntaf y llinell).

19–20  Nis ceir yn LlGC 3047C.

19 i Gymru  Stowe 959 ynghymry.

21–2 eisoes (cerddwr … / Deryw  Yn GGl triniwyd y cwpled hwn fel diweddglo adran gyntaf y gerdd, sef cwyn y bardd am gaethiwed Rhisiart Gethin. Nid esbonnir yno sut y’i dehonglwyd, ond cymeraf fod y golygyddion yn deall eisoes yn ei ystyr ddiweddar a deryw fel petai’n cyfeirio at y bardd (cerddwr) wedi marw o alar. Fodd bynnag, ystyr arferol eisoes cyn yr 16g. oedd ‘er hynny, eto i gyd’, gw. GPC 1200, ac awgryma hynny fod y cwpled hwn yn agor ail adran y gerdd, lle adroddir y llawenydd a ddaeth yn sgil clywed nad oedd Syr Rhisiart wedi ei ddal wedi’r cwbl. Yn sicr, yn GGl mae’r adran honno’n dechrau braidd yn ddisyfyd gyda llinell 23; mae 21–2 yn ffurfio trobwynt esmwythach. Deellir deryw yn amhersonol: trodd pethau allan yn dda (deg) ar gyfer y tëyrn du.

21 cerddwr  Gthg. LlGC 3057D, C 2.114, Stowe 959, Llywelyn Siôn a LlGC 3047C kerddor. Gellid derbyn y naill neu’r llall, heb fawr o wahaniaeth o ran yr ystyr. Gw. y nodyn esboniadol.

22 deryw’n deg  Gthg. Brog I.2 devriw yn deg, LlGC 3057D a C 2.114 dy Ryw yn deg, Stowe 959 dyry yn deg, Llywelyn Siôn a dery n dig neu aderyn dig, LlGC 3047C deiriw yn deg.

23 dug  Stowe 959 doeth.

23 pwrsifand  Gthg. LlGC 3056D a Brog I.2 pwrsmand, LlGC 3057D a C 2.114 pwrssimant, Stowe 959 pwrsvand, Llywelyn Siôn pysbant. Rhaid dilyn y copïau eraill a derbyn pwrsifand er bod y llinell felly’n wythsill ar yr olwg gyntaf. Y tebyg yw, fodd bynnag, fod modd cywasgu’r ail sillaf: mae aceniad y gair Saesneg gyfatebol, cf. OED Online s.v. pursuivant, n. and adj., yn awgrymu bod yr acen ar y sillaf gyntaf. Am enghreifftiau tebyg lle mae angen cywasgiad, cf. GLM LX.65 a GST I.369.

24 chwedlau  Brog I.2, LlGC 3057D, C 2.114 a LlGC 3047C chwedl, Stowe 959 a chwedl, Llst 155 a hwedle.

25 ddywaid  Gthg. Wmffre Dafis a CM 5 ddowad, Stowe 959 ddwad, LlGC 3047C ddyfod. Yr amser presennol ddywaid a gefnogir gan y copïau eraill.

26 o ddaly’r  Mae ddaly’n unsill ar gyfer hyd y llinell, ac felly ni chyfrifir -y yn llafariad, ond serch hynny ceir ffurf gywasgedig y fannod ’r ar ei ôl er mwyn y gynghanedd; am enghreifftiau tebyg, gw. 66.11, 90.20, 108.58. Parodd hyn ddryswch ymhlith y copïwyr. Dilynir LlGC 3049D, Gwyn 4 a LlGC 17114B. Rhy hir yw LlGC 3057D, C 2.114 a Stowe 959 o ddal y, C 3.37 o ddalar a Llst 155 o ddala. Ni cheir o yn LlGC 8497B ddaly’r, Wmffre Dafis (ond ni ellir darllen dechrau’r llinell yn Llst 35), CM 5, Llywelyn Siôn a LlGC 3047C ddala’r. Diau fod o wedi ei hepgor yn y rhain oherwydd y ffurf ddeusill ddala’r (neu yn achos LlGC 8497B, oherwydd cyfrif ddaly’r yn ddeusill). Sylwer bod C 3.37, lle ceir o ddalar, wedi hepgor i o ail hanner y llinell, diau am yr un rheswm. Er bod y llawysgrifau o blaid dal yn llinellau 5 ac 8, ni ellir derbyn y ffurff honno yma: dim ond un copi, Stowe 959, sy’n ei chefnogi, ac ni ellir cael ’r ar ei hôl. Gw. hefyd 31n, 59n.

26 gwalch  Stowe 959 a Llst 134 gwr.

26 i ddiawl  Stowe 959 y ddail, Llst 134 a C 5.44 i ddail, LlGC 970E i ddair.

26 air  LlGC 3057D ail, LlGC 970E aur, Llst 155 ai.

27 plant  Llywelyn Siôn chwant.

29 wnâi’r  LlGC 3047C wnai.

30 i’n  Gwyn 4 yn ei.

31 caeth  Gthg. Wmffre Dafis, CM 5, Stowe 959 a Llywelyn Siôn koeth.

31 dal iôr  Felly LlGC 3049D, Gwyn 4 a LlGC 17114B; gthg. LlGC 8497B, LlGC 3056D, Llst 35, CM 5, LlGC 3057D, C 2.114, Stowe 959 a LlGC 3047C dal ior, Brog I.2 a C 3.37 dala ior, Llywelyn Siôn ddala r kethin, Llst 155 dylawr kethin. Hawdd gweld sut y daeth y ddau ddarlleniad olaf i fod, sef drwy gyfrif d(d)ala yn ddeusill ac felly hepgor sillaf arall (cf. 26n). Nid mor hawdd yw penderfynu pa ffurf i’w rhoi yn y testun golygedig. Derbyniwyd dal oherwydd bod nfier o gopïau amrywiol eu perthynas yn cynnwys y ffurf hon.

32 ef  Brog I.2 y fo.

33 ’y nghred  LlGC 3047C Angred.

34 nad  Wmffre Dafis, CM 5, LlGC 3057D, C 2.114 a C 3.37 nid, Stowe 959 ar.

34 nid oes  Stowe 959 ny dyw.

34 onid  Grŵp Dyffryn Conwy a C 3.37 ond y, LlGC 17114B ond, Brog I.2 air ond. Ymddengys fod onid wedi ei gywasgu, diau ar fwy nag un achlysur yn hanes trosglwyddo’r gerdd, a bod ond y ac air ond yn gynigion gwahanol i adfer hyd cywir i’r llinell.

35 a difa  LlGC 3057D a C 2.114 Y difa.

35 ar a’i dyfod  LlGC 3049D a rai /n/ dyfood, Wmffre Dafis, CM 5, Llywelyn Siôn a LlGC 3047C ar i davod, C 3.37 yr hai ai dyfod, Stowe 959 ar u dyvod.

36 a rhai  Wmffre Dafis, CM 5, Llywelyn Siôn a LlGC 3047C y rhai, Stowe 959 a Llst 155 ar rai.

37–8  Nis ceir yn Stowe 959 na chopïau Llywelyn Siôn.

37 gilwg  Llst 155 golwg.

38 fân  Mae grŵp Dyffryn Conwy, LlGC 3057D, C 2.114, C 3.37, Llst 155 a LlGC 3047C, yn cefnogi fân; gthg. LlGC 17114B, Wmffre Dafis a CM 5 wan, a dderbyniwyd yn GGl. O ran yr ystyr gellid derbyn y naill neu’r llall, ond mae tystiolaeth y llawysgrifau rywfaint yn gryfach o blaid fân.

38 yn  LlGC 3056D, Llst 35 a CM 5 sy /n/.

41–2  Nis ceir yn LlGC 3047C; y drefn yn C 2.114 yw 42, 41.

42 nid … yn y  LlGC 3056D, Llst 35 a CM 5 ag nid … mewn.

42 er rhai  LlGC 3049D er hai /n/, LlGC 17114B er yrhai.

44 cwsg … cant  Stowe 959, Llywelyn Siôn a Llst 155 gwsg … gant. Yn ôl y rhain, felly, herio Syr Rhisiart tra y mae’n cysgu yw’r ystyr, ond mae mwyafrif y copïau o blaid cwsg … cant, ac felly’n sôn am y gelyn yn ei herio yn eu breuddwyion. Yn C 3.37 ceir gwsg … cant, sy’n torri’r gynghanedd.

44 nis  Dilynir Brog I.2, LlGC 3057D, C 2.114, Stowe 959, LlGC 970E a LlGC 3047C. Ceir y darlleniad tebyg nyd yng ngweddill copïau Llywelyn Siôn. Gthg. grŵp Dyffryn Conwy, LlGC 17114B a C 3.37 lle dd, LlGC 3056D, Llst 35 a CM 5 lle /r/ a Llst 155 lle. Mae’n anodd ar y naw penderfynu rhwng nis a lle’dd yma, ac mae goblygiadau mawr ar gyfer y stema, oherwydd mae’r newid o’r naill un i’r llall yn newid trawiadol nad yw’n debygol o fod wedi digwydd ddwywaith yn annibynnol; felly, o beidio â derbyn lle ’dd, mae’n fwy neu lai’n anochel credu bod yr holl gopïau sy’n ei gynnwys yn tarddu o gynsail gyffredin yn y pen draw (X1 yn y stema). Ceir nis mewn copïau o’r gogledd ac o’r de, ac mae’n rhoi ystyr ardderchog. Mae lle ’dd ar y llaw arall yn gyfyngedig i ddau grŵp o gopïau gogleddol a’r copi ansicr ei berthynas Llst 155, ac yn llai boddhaol o ran ystyr. Byddai lle ’dd anturia cant yn golygu ‘lle y mae cant o wŷr yn mentro’, sef yn eu cwsg. Mae nis anturia cant yn tanlinellu neges y cwpled i’r dim. Mater tywyll sut y gallai lle ’dd fod wedi dod i fodolaeth yma, ac erys eginyn o amheuaeth am y darlleniad cywir. Petasem yn cymryd mai lle ’dd a geid yma’n wreiddiol, gallem esbonio nis fel ffrwyth dylanwad onis yn 43; ac os felly, byddai’n rhaid hepgor X1 o’r stema a derbyn, mae’n debygol, fod y llawysgrifau sy’n cynnig nis neu nid yn perthyn yn agosach i’w gilydd er gwaethaf eu rhychwant daearyddol.

44 anturia  Gwyn 4 anturio, Stowe 959 a Llywelyn Siôn antyryay, Llst 155 dwetter i.

47–8  Nis ceir yn LlGC 3057D na C 2.114.

47 boreuddydd  Ceir y ddeusain yn y gair hwn ym mhob copi ac eithrio Llst 155 boreddydd.

48 ei bryd  Stowe 959 y byd.

48 ys  Stowe 959 a Llywelyn Siôn os.

49 â’r breuddwyd  C 3.37 or brevddwyd, Stowe 959 a Llywelyn Siôn ar vraiddwyd.

50 o nerth  Llywelyn Siôn wrth, LlGC 3057D, C 2.114 a Stowe 959 nerth.

50 hyn  LlGC 8497B yn, LlGC 3057D, C 2.114 a Llst 155 hwn, Stowe 959 honn.

50 yn  LlGC 3056D, Brog I.2, LlGC 3057D, C 2.114 a LlGC 3047C yn i (cywirwyd yn yr olaf drwy ddileu yn), C 3.37 mae yn, Llywelyn Siôn a n (ond nid LlGC 21290E lle ceir yn).

50 wrthwyneb  Stowe 959 a Llywelyn Siôn ygwrthwyneb.

51–2  Nis ceir yn LlGC 3047C.

51 Ebrwydd y tyr breuddwyd hir  Yng nghopïau Wmffre Dafis a CM 5 ceir llinell wahanol iawn: i bwriad hwy ai bryd hir.

51 y tyr  LlGC 3057D, C 2.114, Stowe 959 a Llywelyn Siôn y try, Llst 155 oi tyb.

52 i  Llywelyn Siôn hwy.

52 hwynt a  Stowe 959 ynttwy, Llst 155 oni.

53 na helied  Gthg. Wmffre Dafis a CM 5 na helient, Stowe 959 a Llywelyn Siôn na helynt, Llst 155 o heliwwid, LlGC 3047C na heliant. Gellid derbyn na helient, gan ddeall gorgwn mewn cyfosodiad â’r goddrych a fynegir gan y terfyniad -ent yn hytrach nag yn oddrych y ferf ei hun, a hynny heb newid yr ystyr. Ond cymeraf fod y ffurfiau yn -nt yn y copïau hyn wedi dod i mewn dan ddylanwad gair olaf y llinell. na helied a geir yng nghopïau grŵp Dyffryn Conwy, LlGC 17114B, LlGC 3057D, C 2.114 a C 3.37, a dilynwyd hwy yma.

53 ein hoyw alawnt  LlGC 3049D a Gwyn 4 yn hoyw alwant, CM 5 yn hoywliw alawnt, LlGC 3057D, C 2.114 a Llywelyn Siôn yn nehevlawnt, Stowe u nyhylawnt.

54 gorgwn mân  Llst 155 gwrgan nwn.

54 gwinau  Gwyn 4 gwyr, LlGC 3056D, Llst 35, LlGC 3057D, C 2.114 a LlGC 3047C gwin, Stowe 959 gwynny, Llywelyn Siôn gwyn. Yn y copïau hyn ymddengys fod ynganu garw yn ddeusill wedi arwain at golli sillaf arall; mae’n anodd deall y newid pellach yn Stowe 959.

56 eu helw yntwy  LlGC 3056D, Llst 35, C 3.37 a Llywelyn Siôn i helynt hwy, CM 5 i hel hwyntwy, Stowe 959 ny helwynt twy, LlGC 3047C i helw hwynt hwy.

56 o heliant hwn  Stowe 959 ryw helynt twnn, Llywelyn Siôn or helaint hwnn (ac eithrio LlGC 970E a C 5.44 or helynt hwnn), Llst 155 o helynt hwn.

57–64  Nis ceir yn LlGC 3047C.

57 o’r  Stowe 959 a Llst 155 ay.

58 fu  LlGC 970E a C 5.44 sy.

59 dal  Felly LlGC 17114B, copïau Wmffre Dafis, CM 5, LlGC 3057D, C 2.114, Stowe 959 a chopïau Llywelyn Siôn; hefyd yn LlGC 8497B, ond yno diwygiad ar ran Thomas Wiliems ydyw, yn ôl pob tebyg, gan y ceir dal y yn LlGC 3049D a dal i yn Gwyn 4. Gthg. C 3.37 a Llst 155 dala.

59 dielw  Wmffre Dafis, CM 5 a Stowe 959 devliw, LlGC 3057D a C 2.114 di eliw, Llywelyn Siôn du loew neu di loew. Yn GGl derbyniwyd duliw, darlleniad nas ceir yn yr un o’r copïau a ystyriwyd yma.

59 hoywfalch  LlGC 17114B hoiw walch.

60 â  Stowe 959 ay, Llywelyn Siôn oi.

60 dwylaw’r  LlGC 3056D a Llst 35 dwylaw y, CM 5, LlGC 3057D a C 2.114 dwylaw.

60 yw  LlGC 3057D a C 2.114 y, LlGC 970E yn; nis ceir yn LlGC 8497B, sef diwygiad nodweddiadol gan Thomas Wiliems i unioni hyd y llinell.

60 daly’r  Felly LlGC 3049D, LlGC 8497B, Gwyn 4 a LlGC 17114B; gthg. LlGC 3056D, Llst 35, CM 5, LlGC 3057D a C 2.114 dal y, Brog I.2, C 3.37, Stowe 959, Llywelyn Siôn a Llst 155 dala /r/. Fel yn achos 26n, dim ond daly’r a all foddhau anghenion y gynghanedd a hyd y llinell yma.

61–4  Nis ceir yn Stowe 959 na chopïau Llywelyn Siôn.

62 nid gwâr  Dilynir grŵp Dyffryn Conwy, LlGC 17114B, LlGC 3057D, C 2.114, C 3.37 a Llst 155; gthg. Wmffre Dafis nai gwyr, CM 5 na gwyr. Nid yw’r darlleniadau olaf hyn yn rhoi synnwyr da: disgwylid na’i wŷr, yn cyfeirio’n ôl at Syr Rhisiart Gethin. Rhaid dilyn darlleniad y copïau eraill. Gellid darllen y llinell gyfan ar ei hyd a deall nad yw’r Ffrancwyr yn wâr ac eithrio o ran eu ffordd o siarad, ac eto nid yw hynny’n hollol foddhaol, gan nad yw geiriau’r gelyn yn wâr yn ôl 63–70. Gwell, felly, gydio â’u geiriau wrth y llinell flaenorol a thrin nid gwâr fel sangiad. Yn GGl derbyniwyd nid gwŷr, gan gyfuno’r ddau ddarlleniad. O ran yr ystyr mae’n gweddu’n burion – siarad fel gwŷr y mae’r Ffrancwyr, ond nid ymddwyn fel gwŷr – ac eto mae’n ddiwygiad rhy fentrus.

62 â’u  Gwyn 4 a LlGC 17114B a, LlGC 3057D i, Llst 155 oi.

65 eiu  Stowe 959 ay.

65 gwangost  Wmffre Dafis a CM 5 gwngost.

66 air ym myd  Dim ond LlGC 8497B sy’n sillafu hyn mewn modd diamwys fel air ym myd. Yn y lleill ceir air y myd neu air ymyd, ac eithrio’r canlynol: LlGC 3049D a LlGC 970E air myd, gweddill copïau Llywelyn Siôn airav m\yd. Gellid darllen air ’y myd ‘gair fy anwylyd’, a deall bod Guto’n dweud na cheir ymhlith gelynion Syr Rhisiart Gethin y geirwiredd sy’n ei nodweddu yntau.

67–8  Nis ceir yn LlGC 3047C.

67 a’u brad  Llst 155 I brad.

67 a’u bryd  Stowe 959 oy bryd.

68 braw  Llst 155 briw.

69 Nudd ail  Llywelyn Siôn n\y ddail.

Fel yn achos y gerdd flaenorol, y gwrthrych yw Syr Rhisiart Gethin ap Rhys Gethin ab Owain o Fuellt, milwr proffesiynol a fu’n ymladd ym myddin Lloegr yn Ffrainc. Mae’n debyg fod y cywydd hwn yn perthyn i 1438, ar ôl i Guto ddychwelyd adref. Clywsai Guto fod Syr Rhisiart wedi ei ddal gan y Ffrancwyr, ond buan y daeth yn amlwg mai cyfeiliornus oedd y newyddion. Fe fu, mae’n debygol, ryw helbulon ger Mantes ym mis Tachwedd 1437, pan yrrwyd milwyr ychwanegol i’r dref, ac mae’n bosibl mai hwn oedd yr achlysur a roes fod i’r sïon cyfeiliornus. Os felly, perthyn y cywydd i fisoedd cynnar 1438.

Mae llinellau 1–20 yn amlinellu’r neges frawychus a glywsai Guto, sef bod ei arwr yn nwylo’r Ffrancwyr. Mae’r bardd yn siarad fel petai yn parhau i fod yn ansicr am ffawd Syr Rhisiart: mae’n wylo’n ddireolaeth ac mae ofn wedi treiddio’i fron. Eto, fe ddaw’n amlwg o 21 ymlaen ei fod mewn gwirionedd wedi cael cadarnhad nad ydyw pethau felly. Daeth negesydd o Normandi gyda’r newyddion llawen fod Syr Rhisiart yn rhydd o hyd (21–4). Beia Guto’r Normaniaid am ddweud celwyddau. Mawr yw ei anniddigrwydd a’i ddrwgdeimlad tuag at bobl Normandi. Craidd achos y Saeson yn Ffrainc oedd mai Harri VI oedd arglwydd cywir y wlad, a Normandi’n arbennig. Disgwylid i boblogaeth Normandi gefnogi eu gwir frenin, Harri VI. Mae ieithwedd Guto yn 25–70 yn ddadlennol, felly, o ran awgrymu mor ddwfn oedd y gagendor rhwng gobaith a realiti yn hyn o beth.

Dyddiad
Yn gynnar yn 1438 yn ôl pob tebyg. Am ymdriniaeth, gw. uchod a Syr Rhisiart Gethin.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd II.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 70 llinell.
Cynghanedd: croes 46% (32 llinell), traws 23% (16 llinell), sain 29% (20 llinell), llusg 3% (2 linell).

6 llawnwin  Ansoddair ‘llawn gwin, yn llifo â gwin’, ac enw ‘llawnder o win’ yn ôl GPC 2117. Eto, mae’r holl enghreifftiau yn awgrymu mai enw ydyw a bod iddo ryw ystyr fwy penodol sy’n cyfeirio at fath arbennig o win. Awgrymaf mai gwin pur, heb ei gymysgu â dŵr, yw llawnwin.

9 Nudd  Un o hoff gymeriadau’r beirdd oedd Nudd ap Senyllt, un o’r Tri Hael (gw. TYP3 5–6, 464–6 a WCD 509); y ddau arall oedd Rhydderch Hael a Mordaf Hael. Patrwm o haelioni yw Nudd.

10 Mawnd  Mantes, tref a leolir ar afon Seine rhwng Rouen, prifddinas Normandi, a Pharis. Roedd Syr Rhisiart Gethin yn gapten ar y dref.

10 Normandi  Ardal yng ngogledd Ffrainc a oedd yn ganolbwynt i’r Rhyfel Can Mlynedd o 1436 ymlaen hyd at ei ddiwedd yn 1453.

20 Buellt  Ardal enedigol Syr Rhisiart Gethin.

21 cerddwr  Fe’i deellir yn gyfystyr â cerddor, gw. GPC 466–7 d.g. cerddwr1, gan nad oes enghraifft o’r gair yn yr ystyr ‘un sy’n cerdded’ cyn diwedd y ddeunawfed ganrif, gw. GPC 467 d.g. cerddwr2. Mae’r ergyd yn ansicr, serch hynny. Yn betrus deellir Iesu yn oddrych i oedd, a deellir cerddwr fel ‘crefftwr, gwneuthurwr, celfyddwr’. Yn GPC 467 priodolir yr ystyr hon i cerddor yn unig, ond gan fod cerdd yn gallu golygu ‘crefft’ mewn Cymraeg Canol, nid oes rheswm dros wrthod deall cerddwr yn yr ystyr ‘crefftwr’, &c. Mab saer oedd Iesu, wrth gwrs, ond yma cyfeirir ato fel y ‘gŵr celfydd’ a greodd y sefylla hapus a ddisgrifir gan y bardd yn y llinellau nesaf. Iesu sy’n gyfrifol am ryddid Rhisiart Gethin. Fel arall, rhaid atalnodi’r llinell yn wahanol: Eisoes (cerddwr oedd!), Iesu, a deall mai Rhisiart Gethin yw’r cerddwr (am ei fod yn ymwneud â barddoniaeth?) a bod Iesu yn gyfarchiad.

22 Deryw’n deg am dëyrn du  Am y gystrawen, cf. GGMD i, 3.164 Darfu am ddraig llu llwyr orthrymder ‘digwyddodd trallod llwyr oherwydd [marwolaeth] pennaeth llu’, ac YMTh 57.2 A deryv am keduyv a chaduan ‘yr hyn a ddigwyddodd ynghylch Cedfyw a Chadfan’. Ni cheir enghreifftiau o’r ymadrodd darfu am X yn yr ystyr ‘bu farw X’ cyn yr unfed ganrif ar bymtheg yn ôl GPC 892.

23 pwrsifand  Negeseuwr, gw. GPC 2945. Gw. 23n (testunol) am nifer y sillafau yn y llinell.

27 plant … Normandi  Goddefiad cyffredin yng ngwaith Guto yw bod -nt ac -nd yn ateb ei gilydd, gw. CD 219; gthg. 10n (testunol).

31 cethin  Chwaraeir ar enw Syr Rhisiart. Ystyron cethin yn ôl GPC 471 yw ‘rhuddgoch, tywyll, melynddu’ neu ‘gwyllt, cas, milain’. Rhoddwyd y ddwy ystyr yn yr aralleiriad gan ei bod yn debygol fod y ddwy’n berthnasol yma.

43 nos dlos  Deellir hyn gyda gweddill y llinell: ‘oni ddaliasant ef ar ryw noswaith hardd’.

46 gŵr  Hynny yw, Syr Rhisiart.

47 y boreuddydd  Hynny yw, pan fydd y sawl sy’n breuddwydio yn deffro.

47–8 breuddwyd gwrach … / Wrth ei bryd  Cf. y ddihareb breuddwyd gwrach wrth ei hewyllys, y ceir enghraifft ohoni mor gynnar â’r 13g. (GPC 322).

54 corgwn  Cŵn bach, gw. GPC 561.

54 Mawnt  Gw. 10n.

56 yntwy  Am y ffurf hon, gw. GPC 1942 d.g. hwynt-hwy. Rhaid ei chywasgu er mwyn hyd y llinell.

57 o’r  Cf. y defnydd o o’r mewn ebychiadau heddiw (o’r diwedd, o’r mawredd, o’r nefoedd, etc.).

58 megis saethu sêr  Hynny yw, yn hollol ofer.

59 dielw hoywfalch  Deellir hyn yn ddisgrifiad o’r sawl a geisiodd ddal Syr Rhisiart, yn rhy falch o lawer a heb ddwyn unrhyw elw o’i weithred.

62 onid â’u geiriau  Hynny yw, ni chaiff Syr Rhisiart fyth ei ddal go iawn, dim ond rhywbeth y sonnir amdano ydyw.

65 gwangost  Ystyr arferol cost mewn Cymraeg Canol oedd ‘traul, trafferth, poen’, GPC 569 d.g. cost1. Honnir na wnaeth y gelyn fawr o ymdrech i wireddu’r bwriad.

66 heb air  Hynny yw, mor garbwl yw eu sgwrs (cf. 63) fel mai anodd yw deall unrhyw air ymysg y dadwrdd.

69 Nudd  Gw. 9n.

Like the previous poem, the recipient of this cywydd is Sir Richard Gethin ap Rhys Gethin ab Owain of Builth, a professional soldier who fought in the English armies in France. The cywydd probably belongs to 1438, when Guto’r Glyn had returned home from France. Guto had heard that Sir Richard had been captured by the French, but it soon became clear that the news was incorrect. There were, we may conjecture, disturbances around Mantes in November 1437, when reinforcements were sent to the town, and it is possible that these gave rise to the false rumour. If so, the poem belongs to early 1438.

Lines 1–20 outline the fearful message which Guto received, that his hero was in the hands of the French. The poet speaks as if he were still in doubt about Sir Richard’s fate: he weeps uncontrollably and fear has pierced his heart. All the same, it becomes clear from 21 onwards that he has actually received confirmation that things are not so. A messenger came from Normandy bearing the glad news that Sir Richard was in fact free (21–4). Guto blames the Normans for telling lies. His anger and his rancour against the people of Normandy are savage. The English maintained that Henry VI was the rightful possessor of France, and of Normandy in particular. The population of Normandy were expected to support their rightful king, Henry VI. Guto’s language in 25–70 is, therefore, revelatory in suggesting how deep was the gulf between expectation and reality.

Date
Early in 1438, probably. See above and Sir Richard Gethin for discussion.

The manuscripts
This poem occurs in 34 manuscripts. As with other poems by Guto’r Glyn, LlGC 3049D, LlGC 8497B and Gwyn 4 form a group which derives, in all probability, from a common exemplar. LlGC 17114B generally sides with them. Two of Humphrey Davies’s copies, LlGC 3056D and Llst 35, are almost identical to each other, as also is CM 5. Humphrey Davies’s other copy, Brog I.2, is a problem: it sometimes shares distinctive readings with this group, but on other occasions it is quite different. I suspect that Brog I.2 is a composite version, based partly on the exemplar of LlGC 3056D, Llst 35 and CM 5, and partly on a different copy. LlGC 3057D and C 2.114 are very similar to each other, but their precise relationship is unclear. C 3.37 sometimes agrees with them, sometimes with LlGC 3049D, &c. As is the case with other poems of Guto’r Glyn, Stowe 959 and Llywelyn Siôn’s copies (here LlGC 21290E, Llst 134, LlGC 970E and C 5.44) resemble one another but without the relationship being clear. Finally, Llst 155 and LlGC 3047C are poor copies, difficult to connect with the others. The remaining copies are dependent on those which have been named or too similar to them to be considered further. All the copies are in fact quite similar, suggesting a common exemplar behind all of them. In editing the poem all 18 manuscripts named in this paragraph were considered.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem II.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 70 lines.
Cynghanedd: croes 46% (32 lines), traws 23% (16 lines), sain 29% (20 lines), llusg 3% (2 lines).

6 llawnwin  An adjective ‘full of wine, flowing with wine’, and a noun ‘plenitude of wine’ according to GPC 2117. However, all of the examples suggest that it is specifically a noun with a more precise meaning, referring to a particular kind of wine. I suggest that llawnwin refers to pure wine, unmixed with water.

9 Nudd  Nudd ap Senyllt, one of the Three Generous Men, a favourite character of the poets (see TYP3 5–6, 464–6 and WCD 509); the other two were Rhydderch Hael and Mordaf Hael. Nudd is a paradigm of generosity.

10 Mawnd  Mantes, a town on the river Seine between Rouen, the capital of Normandy, and Paris. Sir Richard Gethin was captain of Mantes.

10 Normandi  A region in the north of France, central to the last phase of the Hundred Years’ War from 1436 until the end of the war in 1453.

20 Buellt  The cantref of Builth in mid Wales, Sir Richard Gethin’s native region.

21 cerddwr  This is taken to be synonymous with cerddor, see GPC 466–7 s.v. cerddwr1, since there is no example of the alternative meaning ‘walker’ attested before the end of the eighteenth century, see GPC 467 s.v. cerddwr2. All the same, the sense is not clear. Tentatively, Iesu is taken to be the subject of oedd, and cerddwr is taken to mean ‘craftsman, manufacturer, artist’. In GPC 467 these meanings are given to cerddor only, but seeing that cerdd can mean ‘craft’ in medieval Welsh, there is no reason why cerddwr cannot mean ‘craftsman’, &c. Jesus was the son of a carpenter, of course, but here he is being described as the ‘skilled man’ who crafted the happy situation described by the poet in the next lines. It is Jesus who is responsible for the freedom of Richard Gethin. Alternatively, we must give the line a different punctuation: Eisoes (cerddwr oedd!), Iesu, taking Richard Gethin to be the cerddwr (because he practises poetry?) and Iesu as vocative.

22 Deryw’n deg am dëyrn du  For the syntax, cf. GGMD i, 3.164 Darfu am ddraig llu llwyr orthrymder ‘utter wretchedness occurred on account of the [death of the] leader of a host’ and YMTh 57.2 A deryv am keduyv a chaduan ‘what happened regarding Cedfyw and Cadfan’. Though darfu am X can mean simply ‘X perished’ today, that construction is not attested before the sixteenth century according to GPC 892.

23 pwrsifand  A poursuivant, a messenger, see GPC 2945. The word is stressed on the first syllable in Welsh (and English), and here the middle syllable is probably elided for the sake of the syllable count.

27 plant … Normandy  Guto frequently allows himself the licence of matching -nt and -nd in cynghanedd and rhyme, see CD 219.

31 cethin  A play on Sir Richard’s name. cethin according to GPC 471 means ‘ruddy, dark, tawny’ neu ‘wild, fierce, rough’. Both sets of meanings are probably relevant here.

43 nos dlos  Taken with the rest of the line: ‘unless they took him one fine night’.

46 gŵr  That is, Sir Richard.

47 y boreuddydd  That is, when the dreamer awakes.

47–8 breuddwyd gwrach … / Wrth ei bryd  Cf. the proverb breuddwyd gwrach wrth ei hewyllys, attested as early as the thirteenth century (GPC 322). A witch’s dream follows her desires – but that does not make it come true.

54 corgwn  Little dogs, plural of corgi, see GPC 561.

54 Mawnt  See 10n.

56 yntwy  For this form, see GPC 1942 s.v. hwynt-hwy. The first vowel must be elided for the sake of the length of the line.

57 o’r  Cf. the use of o’r in exclamations today (o’r diwedd, o’r mawredd, o’r nefoedd, etc.).

58 megis saethu sêr  That is, utterly pointless.

59 dielw hoywfalch  This is taken to be a description of whowever tried to capture Sir Richard: the culprit was too proud by half and he failed to draw any benefit from his actions.

62 onid â’u geiriau  That is, Sir Richard will never really be caught: it is a possibility to be talked about but never achieved.

65 gwangost  The usual meaning of cost in medieval Welsh was ‘expense, trouble, charge’, GPC 569 s.v. cost1. The poet asserts that there is little real commitment behind the enemy’s intentions.

66 heb air  That is, their talk is so corrupt (cf. 63) that it is difficult even to make out the words amidst the babble.

69 Nudd  See 9n.

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Syr Rhisiart Gethin ap Rhys Gethin o Fuellt, 1424–38

Syr Rhisiart Gethin ap Rhys Gethin o Fuellt, fl. c.1424–38

Top

Canodd Guto’r Glyn ddau gywydd i Syr Rhisiart Gethin (cerddi 1 a 2), a chanwyd un arall gan Ieuan ap Hywel Swrdwal (GHS cerdd 24). Ar sail y rhain gwyddom fod Syr Rhisiart yn gysylltiedig â Buellt (1.8, 2.20, GHS 24.16). Gwyddom hefyd mai Rhys Gethin oedd enw ei dad (1.18 a GHS 24.10) ac mai enw ei daid, sef tad Rhys Gethin, oedd Owain (GHS 24.10). Mae Ieuan ap Hywel Swrdwal yn disgrifio Rhys Gethin fel gŵr a dorrai siad Sais (GHS 24.32). Gan fod y bardd eisoes wedi awgrymu y carai Rhisiart Gethin achub ei wlad ef ei hun, sef Cymru, rhag gormes, mae hyn yn edrych fel awgrym fod Rhys Gethin wedi ymladd o blaid Owain Glyndŵr, ac yn wir fe geir tystiolaeth sy’n ategu hynny (Fychan 2007: 11–17).

Achres
Ceir ach Syr Rhisiart Gethin yn WG1 ‘Elystan Glodrydd’ 9. Mae’n cytuno â’r cerddi o ran enw’r tad a’r taid. Dangosir y rheini a enwir gan Guto mewn print trwm a thanlinellir enw’r noddwr.

lineage
Achres Syr Rhisiart Gethin ap Rhys Gethin

Gyrfa Syr Rhisiart Gethin
Yn ôl nodyn yn Pen 121, yn Ffrainc yr urddwyd Rhisiart Gethin yn farchog (gw. WG1 ‘Elystan Glodrydd’ 9). Mae’r beirdd hwythau’n cyfeirio ato fel marchog (1.11, 1.40, GHS 24.2, 24.68). Rhaid ei fod wedi ei urddo erbyn 1433/4 oherwydd mae dogfen sy’n dwyn y dyddiad hwnnw yn ei alw’n Richardus Ghethyne, chevalier, de Wallia (Stevenson 1864: 543).

Mae’r cyfan sy’n hysbys am ei yrfa yn ymwneud â’i wasanaeth yng ngogledd Ffrainc. Dyma amlinelliad o’i yrfa, gan nodi mewn cromfachau y ffynhonnell wreiddiol neu’r ffynhonnell eilaidd a ddefnyddiwyd:

1424 (17 Awst) Ymladdodd ym mrwydr Verneuil (rhestr o enwau’r sawl a ymladdodd yno, mewn trawsysgrifiad o’r 16g., Stevenson 1864: 394). 1424 (19 Hydref) Capten Exmes (mwstwr, SoldierLME (www.medievalsoldier.org)) 1429 (Mai–Mehefin) Roedd gyda Mathau Goch yn dal Beaugency yn erbyn Jeanne o Arc; fe’u gorfodwyd i ildio’r dref (cronicl Jehan de Waurin, Hardy 1879: 282). 1429 (Gorffennaf/Awst) Arweiniodd gwmni o 160 o wŷr ym myddin John, dug Bedford, i amddiffyn cyffiniau Paris rhag Jeanne o Arc (Curry 1994: 61, ar sail dogfen yn y Bibliothèque nationale). 1432 (oddeutu Mai) Yn gapten Mantes, rhoddodd 1,100 o livres tournois yn fenthyg i John, dug Bedford, ar gyfer costau gwarchae Lagny (Williams 1964: 214, ond nid yw hi’n enwi ei ffynhonnell). 1432 (21 Medi) Capten Mantes (Marshall 1975: 259). 1433–4 Nodir ei enw fel capten a beili Mantes, gan restru’r niferoedd dan ei reolaeth, a’i alw’n chevalier, sef marchog (dogfen yn rhestru’r capteiniaid yn Ffrainc rhwng Gŵyl Fihangel 1433 a Gŵyl Fihangel 1434, Stevenson 1864: 543). 1434 (29 Mawrth) Capten Mantes (mwstwr, SoldierLME). 1434 (16 Ebrill) Capten ar fyddin yn y maes (mwstwr, SoldierLME). 1434 (29 Mehefin) Roedd canran o arsiwn Mantes i ffwrdd yn y Gâtinais ac yng ngwarchae Montfort (mwstwr, SoldierLME). Nid yw’n eglur a oedd Rhisiart Gethin gyda hwy. 1435 Nodir ei enw fel un o gapteiniaid dug Bedford, heb nodi ei fod yn gapten ar unrhyw dref (rhestr o enwau capteiniaid John dug Bedford, mewn trawsysgrifiad o’r 16g., Stevenson 1864: 436). Mae’n bosibl ei fod yn gapten ar Conches am gyfnod: noda Marshall (1975: 240) fod dogfen yn cyfeirio ato fel capten y dref, rywdro cyn tua mis Medi 1435. Ond roedd Henry Standish yn gapten yno ar 6 Gorffennaf (Marshall 1975: 240), Richard Burghill tua mis Medi (Marshall 1975: 241) a Standish eto ar 6 Hydref (SoldierLME). 1435 (1 Tachwedd) Nodir ei fod yn farchog, yn feili ac yn gapten Mantes (derbynneb am gyflogau’i filwyr, Siddons 1980–1: 535). 1436 (30 Mawrth) Capten Mantes (Marshall 1975: 259). 1437 (26 Chwefror) Capten Mantes (Marshall 1975: 259). 1437 (22 Mai) Capten Mantes (mwstwr, SoldierLME). 1437 (12 Tachwedd) Capten Mantes (mwstwr, SoldierLME). 1438 (31 Mawrth) Capten Conches (mwstwr, SoldierLME). 1438 (22 Ebrill) Nodir ei fod yn farchog, yn gyn-feili ac yn gyn-gapten Mantes (derbynneb am gyflogau’i filwyr, Siddons 1980–1: 536). 1438 (5 Mai) Nodir ei fod yn feili Evreux ac yn gapten Conches (derbynneb a gyfeiriwyd at rysyfwr cyffredinol Normandi, Siddons 1980–1: 536). 1438 (7 Tachwedd) Capten Conches (mwstwr, SoldierLME). 1438 (20 Rhagfyr) Comisiynydd dros Edmund Beaufort yn Maine ac Anjou (enwir ef mewn cytundeb rhwng Beaufort a John II, dug Alençon, a Charles o Anjou, Joubert 1889: 269–76).

Blynyddoedd olaf Syr Rhisiart Gethin a dyddiadau’r cerddi
Ymddengys fod Syr Rhisiart Gethin wedi gadael Mantes rywdro rhwng 12 Tachwedd 1437, sef dyddiad ei fwstwr olaf yno, a 28 Chwefror 1438, pan oedd Sir Thomas Hoo yn gapten (SoldierLME). Mae’r rheswm yn amlwg: fe’i gwnaed yn gapten Conches ac yn feili Evreux. Fe’i hapwyntiwyd yn gapten Conches erbyn 31 Mawrth, ond yn fuan wedyn mae’n diflannu: dyddiad ei fwstwr olaf yn Conches yw 7 Tachwedd 1438. Mwstrodd Richard Burghill y garsiwn yn Conches ar 21 Tachwedd (SoldierLME), felly nid oedd Rhisiart Gethin bellach yn gapten ar y dref honno. Erbyn hynny mae’n debygol ei fod yn gwasanaethu yn Maine ac Anjou, fel y tystia llythyr Edmund Beaufort, dyddiedig 20 Rhagfyr 1438. Nid oes sôn amdano wedi hynny.

Mae diflaniad Syr Rhisiart Gethin o’r cofnodion ar ôl diwedd 1438 yn awgrymu’n gryf iawn ei fod wedi marw tua’r adeg honno. Os felly, ni all fod cerddi Guto’r Glyn yn perthyn i gyfnod ei wasanaeth dan Richard, dug Iorc, yn 1441, gwasanaeth y ceir tystiolaeth ddogfennol drosto, nac i unrhyw gyfnod wedi hynny. Mae’n ymddangos bod rhaid derbyn, felly, fod Guto wedi gwasanaethu yn Ffrainc cyn 1441. Yr achlysur amlwg fyddai ymweliad cyntaf dug Iorc, sef yn 1436.

Mae Guto’n dweud yn eglur fod Rhisiart yn rheoli Mantes (1.6 beili Mawnt, 1.10, 21, 32, 48, 56, 2.10 nêr Mawnd, 2.54). Nid cyfeirio at y gorffennol y mae: anogir Rhisiart i gadw’r dref rhag y Ffrancwyr. Nid yw Guto’n crybwyll Conches. Mae Ieuan ap Hywel Swrdwal, ar y llaw arall, yn fwy annelwig: mae’n sôn am fynd i chwilio am Risiart yn Rouen, Mantes a Conches (GHS 24.9–14). Prifddinas Normandi oedd Rouen, ac felly byddai’n ddigon naturiol sôn amdani yn y cyd-destun, ond mae’r lleill yn lleoedd arbennig: rhaid bod rhyw gysylltiad rhwng Syr Rhisiart â’r ddau le hyn.

Roedd perthynas Rhisiart Gethin â Mantes wedi dechrau yn 1432, fe ymddengys, a pharhaodd tan ddiwedd 1437 neu ddechrau 1438. Gan hynny, rhaid bod y ddau gywydd o eiddo Guto’r Glyn wedi eu canu yn ystod y blynyddoedd 1436–8. Gan fod Ieuan ap Hywel Swrdwal yntau’n sôn am wasanaeth milwrol Guto yn Ffrainc, rhaid bod ei gywydd yntau’n perthyn i’r un cyfnod. Ond mae’r cyfeiriad at Conches yn awgrymu y dylid ei briodoli i’r flwyddyn 1438, oherwydd nid oes cysylltiad hysbys rhwng Syr Rhisiart a’r dref honno cyn hynny. Mae’r posibilrwydd ei fod wedi bod yn gapten ar y dref am ysbaid fer yn 1435 yn tywyllu pethau, oherwydd os gwir hynny, gallai Ieuan fod wedi crybwyll Conches fel lle ac iddo gysylltiad â Syr Rhisiart unrhyw bryd yn y cyfnod 1436–8.

Yn ymarferol, rhaid gwrthod 1436: dyna’r amser pan oedd Guto ei hun yn Ffrainc. Cyrhaeddodd lluoedd dug Iorc Normandi ym mis Mehefin. Os gwasanaethodd Guto am chwe mis, fel roedd yn gyffredin, byddai wedi gadael ddiwedd 1436 neu tua dechrau 1437. Y tebyg yw iddo ganu cerdd 1 yn ôl yng Nghymru yn y flwyddyn honno neu yn 1438. Gan fod Ieuan ap Hywel Swrdwal yn cyfeirio at gywydd Guto ar gyfer Syr Rhisiart, ac yn wir yn adleisio darnau o gerdd 1 gan Guto, rhaid bod ei gywydd yntau’n dyddio i 1437x1438, i 1438 yn ôl pob tebyg ar sail y cyfeiriad at Conches.

Mae dyddiad cerdd 2 yn ansicr. Mae’n sôn am fraw a gafodd y bardd wrth glywed yn anghywir fod Syr Rhisiart wedi ei ddal gan y gelyn. Nid oes modd dyddio’r digwyddiad hwn yn sicr, ond mae’n werth awgrymu un posibilrwydd. Fel y nodwyd, gwnaed mwstwr garsiwn Mantes ar 12 Tachwedd 1437, a Syr Rhisiart Gethin yn gapten ar y pryd. Ar 30 Tachwedd ceir cofnod o fwstwr arall (SoldierLME). Y tro hwn, milwyr a anfonwyd i Mantes dan Sir Lewis Despoy a fwstrwyd. Gelwir hwy yn ‘expeditionary army/garrison reinforcements’. Ni chlywn ddim am Syr Rhisiart mewn perthynas â Mantes ar ôl 12 Tachwedd: y cyfeiriad nesaf ato yw fel capten Conches ar 31 Mawrth 1438. Rhaid bod rhywbeth wedi digwydd yn Mantes neu gerllaw i orfodi’r Saeson i anfon byddin yno ym mis Tachwedd 1437. Awgrymaf fod rhyw wrthdaro rhwng y garsiwn a’r Ffrancwyr wedi digwydd, ac mai dyna’r achlysur pan aeth Syr Rhisiart Gethin ar goll am ysbaid, gan godi’r sïon gwag y cwyna Guto mor hallt amdanynt.

Canodd Lewys Glyn Cothi i nai Syr Rhisiart Gethin, sef Lewis ap Meredudd o Lanwrin, Cyfeiliog (GLGC cerdd 197). Yn y gerdd honno mae’n atgoffa Lewis o gampau ei ewythr ar y Cyfandir (ibid. 197.28, 35–8, 51–2).

Llyfryddiaeth
Curry, A. (1994), ‘English Armies in the Fifteenth Century’, A. Curry and M. Hughes (eds.), Arms, Armies and Fortifications in the Hundred Years War (Woodbridge), 39–68
Fychan, C. (2007), Pwy Oedd Rhys Gethin? Yr Ymchwil am Gadfridog Owain Glyndŵr (Aberystwyth)
Hardy, W. (1879) (ed.), Recueil des croniques et anciennes istoires de la Grant Bretaigne, a present nomme Engleterre par Jehan de Waurin (London)
Joubert, A. (1889), ‘Documents inédits pour servir à l’histoire de la guerre de Cent-Ans dans le Maine de 1424 à 1444, d’après les Archives du British Muséum et du Lambeth Palace de Londres’, Revue historique et archéologique de Maine, 26: 243–336
Marshall, A.E. (1975), ‘The Role of English War Captains in England and Normandy, 1436–1461’, (M.A. Wales [Swansea])
Siddons, M. (1980–2), ‘Welsh Seals in Paris’, B xxix: 531–44
Stevenson, J. (1864) (ed.), Letters and Papers Illustrative of the Wars of the English in France During the Reign of Henry the Sixth, King of England, ii.2 (London)
Williams, E.C. (1963), My Lord of Bedford, 1389–1435: being a life of John of Lancaster, first Duke of Bedford, brother of Henry V and Regent of France (London)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)