Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn 19 o lawysgrifau, lle y’i dilynir yn ddieithriad gan gywydd ateb Guto’r Glyn. Perthyn C 2.114, Pen 112 a LlGC 5269B yn agos i’w gilydd, ac ymddengys eu bod yn tarddu’n annibynnol o’r un gynsail. Ar y cyfan mae’r tri chopi hyn yn llwgr ac nid ydynt, fel arfer, gystal â’r lleill. Gelwir hwy yn ‘grŵp X¹’ isod. Collwyd y rhan fwyaf o destun y cywydd hwn yn C 2.114. Nid yw cydberthynas y llawysgrifau eraill, sef Pen 77, Pen 99, Brog I.6 a chopïau Llywelyn Siôn (LlGC 6511B, Llst 134, LlGC 970E, C 5.44), mor amlwg. Dim ond dyfyniadau cryno iawn o’r ddau gywydd a geir yn Llst 55, rhy gryno i bennu pa fath o gynsail a oedd o flaen y copïydd, ond nid un o ddosbarth X¹. Seiliwyd y golygiad ar grŵp X¹, Pen 77, Pen 99, Brog I.6, Llst 55 a chopïau Llywelyn Siôn, sef cyfanswm o 11 o lawysgrifau, a diystyriwyd y lleill am nad ydynt yn annibynnol ar y rhain.

Trawsysgrifiadau: Pen 112, LlGC 5269B, Pen 77, Llst 134.

Stema

1–52  Collwyd dalen yn C 2.114, felly ni cheir y llinellau hyn ynddi.

1 fydd  Dilynir Pen 77, Llywelyn Siôn a Brog I.6. Yn Pen 99 ceir a fydd, fel bod rhaid ceseilio’r llafariad gyntaf yn d(a)rogan. Yng ngrŵp X¹ ceir yw draw, sy’n creu cynghanedd groes yn lle llusg, ac mae’n rhaid ceseilio darogan eto er na nodir y ceseiliad ynddynt. Mae’r cytundeb rhwng y llawysgrifau gogleddol a Llywelyn Siôn yn gryf o blaid fydd. Gthg. GGl lle derbyniwyd darlleniad grŵp X¹.

4 gyfwrdd  Felly Pen 112, Pen 99 a Brog I.6; gywrdd yn Pen 77 a Llst 55, gyhwrdd yn LlGC 5269B, gwrdd yng nghopïau Llywelyn Siôn, sy’n rhoi a heb gwrdd er mwyn cael llinell o’r hyd cywir. Nid oes modd gwybod pa ffurf a ddefnyddiodd Guto’r Glyn yma, ond ffurf ddeusill, yn sicr. Ni chyfrifir yr f yn y gynghanedd.

4 â  Felly Pen 77, Llywelyn Siôn, Pen 99, LlGC 5269B a Llst 55; gthg. ar yn Pen 112 a Brog I.6.

5 ni  Felly’r llawysgrifau ond LlGC 5269B mi, sy’n groes i’r gynghanedd ac nad yw’n rhoi synnwyr da yn y cyd-destun.

7 eos  Felly grŵp X¹ a Pen 77; cf. Brog I.6 euas, darlleniad gwallus ond un sy’n awgrymu mai gair deusill a ddylai fod yma. Mae Pen 99, LlGC 6511B a C 5.44 yn cynnig oes, tra y ceir os yng nghopïau eraill Llywelyn Siôn. Mae’r dystiolaeth yn gryf o blaid eos. Gthg. GGl Oes gwŷr hael, ac os gwir hyn. Ni wn o ble y daeth ac, oherwydd nis ceir yn yr un o’r llawysgrifau a restrir yn GGl.

7 os gwir hyn  Felly grŵp X¹ a Brog I.6; ag os gwir hyn yn LlGC 970E a C 5.44; os gwir yw hyn yn Pen 77, LlGC 6511B a Llst 134; ys gwir yw hyn yn Pen 99. Gellid tybio bod y sillaf ychwanegol ac neu yw wedi ei hychwanegu yn sgil troi eos yn oes neu os ar ddechrau’r llinell, ond ceir yw yn Pen 77 er ei bod wedi cadw y darlleniad deusill eos.

8 â  Gthg. Pen 77 a Brog I.6 ar.

8 nid wyf  Gthg. Pen 112 nid wyf vi, Brog I.6 ni dwy i.

9 y Guto  Er gwaethaf y ffaith fod y yn gorfodi cywasgiad eithaf garw yn nes ymlaen yn y llinell (gwenieithio a), ceir y ym mhob llawysgrif sy’n cynnwys y llinell hon ac eithrio Pen 99 ac mae’n rhaid ei dderbyn.

9 a wna  Felly’r llawysgrifau ac eithrio grŵp X¹ lle ceir y gwna, diau er mwyn creu cynghanedd lawnach â gwenieithio. Yn ôl rheolau cystrawen, a wna a ddisgwylid, ac mae’n ffurfio cynghanedd sain gywir.

11 enwi  Gthg. Llywelyn Siôn eni.

11 dan  Gthg. grŵp X¹ dav.

12 yn  Felly pob copi ond rhai Llywelyn Siôn i, a ddilynwyd yn GGl, fe ymddengys (ei Nudd).

12 weddai  Gthg. Pen 99 a Brog I.6 wedda.

14 ’i  Gthg. Pen 99 a Brog I.6, lle ceir y fannod r. Cywirwyd darlleniad Pen 99 yn i gan law anhysbys.

14 a  Felly Pen 77, dau o gopïau Llywelyn Siôn (LlGC 6511B a C 5.44) a Pen 99; gthg. Brog I.6 i; nis ceir o gwbl yng ngrŵp X¹ nac yn Llst 134 a LlGC 970E.

15 o Dduw, oes  Felly Pen 77, Pen 99, Brog I.6; gthg. grŵp X¹ y ddwy oes a Llywelyn Siôn i ddwy oes. Mae’r cytundeb rhwng grŵp X¹ a Llywelyn Siôn yn peri pryder, ond o ran yr ystyr o Dduw, oes yw’r darlleniad y mae’n rhaid ei dderbyn. Awgrymaf fod y darlleniad gwallus yn y lleill wedi codi’n annibynnol yn y de a’r gogledd, a hynny drwy gamdybio mai oes ‘amser, cyfnod’ sydd yma yn hytrach na ffurf o’r ferf bod.

17–18  Nis ceir yn Brog I.6.

17 oes, gun ni  Ni cheir y darlleniad hwn yn yr un o’r copïau, ac mae’n rhaid cyfuno tystiolaeth Pen 77, Llywelyn Siôn a Pen 99 ar y naill law, sydd oll yn cynnig oes gvn a, a thystiolaeth grŵp X¹, sy’n cynnig os gwnn i (C 2.114) and os gwn ni (LlGC 5269B). Nid yw os gwn i yn rhoi synnwyr boddhaol. Gwell yw os gwn ni (dealler: Os gwn, ni ddewis gweniaith / A gâr gwawd gywir ei gwaith). Ond disgwylid ateb i’r cwestiwn a ofynnwyd yn 15–16; fel y gwelwyd, yng ngrŵp X¹ fe ddifawyd y cwestiwn drwy lygriad. Ni ellir ychwaith dderbyn darlleniad y copïau eraill yn ei lawnder, oherwydd mae a ddewis gweniaith yn gwbl groes i’r ystyr a ddisgwylid: chwilio am rywun na fydd yn dewis gweniaith yw’r nod. Cymerir, felly, mai ni a oedd yma’n wreiddiol, ac mai camrannu -n ni yn -n i a roes fod i’r llygriad yng ngrŵp X¹. Rhydd GGl oes, gun ni hefyd. Mae’r treiglad yn gun yn annisgwyl, ond yn angenrheidiol ar gyfer y gynghanedd. Gan fod treiglad yn dilyn oes mewn cwestiynau (TC 282), gellid trin y cwpled hwn fel cwestiwn cyfochrog â’r cwestiwn yn 15–16, ond o ran llyfnder y gerdd mae 17–18 gymaint yn fwy boddhaol o’u deall yn ateb i’r cwestiwn hwnnw.

18 a gâr  Felly LlGC 5269B, Pen 77; Pen 99 ag ar; gthg. Pen 112 a garo, Llywelyn Siôn a wyr. Gellir derbyn a gâr yn ddiogel ar sail y llawysgrifau a hyd y llinell.

19 fydd  Gthg. Llywelyn Siôn a fydd.

19 Morfa  Felly’r llawysgrifau ond grŵp X¹ mwyaf, llygriad a gododd drwy fethu adnabod yr enw lle, yn ôl pob tebyg.

20 Morgan winllew, mur Gwenllwg  Mae’r darlleniad ymhell o fod yn sicr yma. Yn LlGC 5269B yn unig y ceir y darlleniad hwn, er bod rhywbeth tebyg iawn yn Pen 112 morgan gwinllew mvr gwynllwc. Heblaw prinder y gefnogaeth yn y llawysgrifau, mae hefyd yn chwithig fod rhaid derbyn n berfeddgoll yn syth o flaen y brif acen yn hanner cyntaf y llinell. Ond dyma’r unig ddarlleniad sy’n rhoi cynghanedd ac odl sy’n agos at fod yn gywir. Ni ellir derbyn gwinllew heb dreiglad fel yn Pen 112 oherwydd byddai’n rhaid anwybyddu g yn y gynghanedd. Mae’r llawysgrifau eraill i gyd yn rhoi llew yn unig: Pen 77, Pen 99 a Brog I.6 Morgan llew myr(r) gwavn llwg (gwenllwg yn Brog I.6), Llywelyn Siôn Morgan llew a myr gwaynllwg. Mae’r llinell yn fyr, gan hynny, yn y rhain, ac eithrio yng nghopïau Llywelyn Siôn. Cywirwyd hyd y llinell gan law anhysbys yn Brog I.6 a ychwanegodd yw ar ôl morgan. Mae llew yn rhoi cynghanedd groes gytbwys acennog os acennir Gwenllwg ar y sillaf olaf, fel sy’n gyffredin. Ond er gwaethaf y ffaith fod cymaint o lawysgrifau yn ategu llew, ni ellir ei dderbyn. Dengys llinell 19 fod yn rhaid cael odl ddiacen ar ddiwedd y llinell. Rhaid, felly, fod Gwenllwg wedi ei acennu ar y goben (gw. ymhellach isod). a chan hynny ni all llew ddwyn y brif acen. Yn niffyg unrhyw gynnig gwell, felly, derbyniwyd darlleniad LlGC 5269B. Yn GGl dilynwyd Llywelyn Siôn heb nodi problem yr aceniad.

20 Gwenllwg  Felly LlGC 5269B, Brog I.6; gwynllwc yn Pen 112; gwavnllwg neu ffurfiau tebyg yn y lleill. Amhosbil gwybod pa ffurf a ddefnyddiodd Guto’r Glyn. Yn 114.15 ymddengys fod y llawysgrifau o blaid rhannu’r enw (Gwaun Llŵg), ond yma mae angen ffurf a’r acen ar y goben.

22 Byw, ’n wych yw, bôn iawn a cham  Os unrhyw beth, mae’r llinell hon yn anos na llinell 20. Ni ddisgwylid byw’n wych yw: y gystrawen arferol fyddai byw’n wych y mae. Cymerir, felly, fod byw yn ansoddair yn hytrach na berfenw a’i fod yn goleddfu bydaf neu Rhosier yn y llinell flaenorol. Collwyd yw yn Brog I.6, efallai yn sgil teimlo ei fod yn chwithig ar ôl y berfenw. Anodd iawn yw ail hanner y llinell hefyd. Yn Pen 77 yn unig y ceir bon, ac nid yw’r orgraff yn caniatáu gwybod ai bôn a fwriedid yno ynteu bo’n. bo n a geir gan Llywelyn Siôn a bo yn Pen 99 a Brog I.6, tra ceir be yng ngrŵp X¹. Fel arfer ailadroddir y geiryn yn o flaen pob ansoddair mewn cyfres o ansoddeiriau, felly pe derbynnid bo’n, disgwylid bo’n iawn ac yn gam. Gwrthodir bo’n, felly. Erys bo yn bosibl, neu fe ellid derbyn be (= pe), fel a wnaed yn GGl. Mae’n ansicr, fodd bynnag, beth fyddai ergyd yr ymadrodd bo/be iawn a cham: a ddywedir bod Morgan yn wych wrth fwynhau cyfiawnder neu wrth ddioddef anghyfiawnder? Rhydd bôn iawn a cham synnwyr rhesymol: barnwr rhwng iawn a cham ydyw Morgan. Fe geir yr ymadrodd iawn a cham yn y cyd-destun o ganmol crebwyll dyn fel barnwr yn 72.20 ac yn enwedig 99.16, cf. hefyd GLGC 112.24.

23 Cemais … cymwys  Gthg. grŵp X¹ kanys … kynwys.

23 hil  Llywelyn Siôn hael.

23 hawlwr  Felly Pen 77 a Pen 99; holwr gan Lywelyn Siôn yn Llst 134 a LlGC 970E; haelwr yn ei gopïau eraill ac yn Brog I.6; heliwr yng ngrŵp X¹. Mae’n anodd penderfynu gyda sicrwydd yma ond mae cynodiadau cyfreithiol hawlwr yn cyd-fynd yn well â 22, ac fe’i hategir yn rhannol gan Lywelyn Siôn yn ogystal â’r ddau gopi gogleddol sy’n ei gynnwys.

24 aren  Gthg. Pen 77 aerven, Llst 55 arfen.

25 cerdd  Gthg. Pen 77 cer.

25 carodd  Gthg. Pen 99 kerddor.

25 fy iaith  Felly pob copi ond Pen 112 ddwyiaith. Sylwer mai’r darlleniad cywir a geir yn LlGC 5269B, llawysgrif sy’n deillio o’r un gynsail â Pen 112 yn ôl pob tebyg.

28 i’r  Gthg. Brog I.6 ywr.

29 yw  Nis ceir yn Pen 112 (cyfrifir rhvgvl yn ddeusill yno i sicrhau bod y llinell o’r hyd cywir).

31 triniwr  Gthg. grŵp X¹ br(e)ibiwr. Mae triniwr yn gyfystyr â rheolwr ac yn gweddu’n well i’r cyd-destun. O dderbyn triniwr ceir cymeriad cryf hefyd (nid triniwr … nid rhyfedd, sef n tr- … n tr- o ran yr ynganiad, gan fod d yn colli’i llais cyn rh).

34 nid  Gthg. Pen 112 ond a LlGC 5269B onid, sy’n methu’r pwynt: nid yw Morgan yn rhy hael, dyn cymedrol ydyw.

36 â  Gthg. grŵp X¹ ai.

36 ehud  Pen 112 oed, LlGC 5269B onid. Anodd deall oed ac mae onid yn methu’r pwynt unwaith eto drwy organmol Morgan. Yn Llst 55 ceir yn ayd.

39 tëyrn  Llywelyn Siôn yn deyrn, diau oherwydd ei fod yn cyfrif yr enw yn unsill.

39 nid  LlGC 5269B od.

40 draul a gymedrola  Pen 112 dreilio i gymedroldda.

41 a dreulio  Llywelyn Siôn o droelaw.

41 iddaw  Gthg. Pen 77, Pen 99, Brog I.6 iddo, fel petai’n odli â dreulio, ond ni thycia hynny o ran y gynghanedd sain.

42 da  Pen 112, Pen 77 a Llywelyn Siôn sy’n cynnig y darlleniad hwn; yn y lleill ceir dau. Byddai’n hawdd i da droi yn dau o flaen cannwr, a hynny fwy nag unwaith yn annibynnol, yn enwedig gan fod dwy yn sefyll ar ddechrau’r llinell. Cymerir, felly, mai cyd-ddigwyddiad yw bod yr un darlleniad gwallus yn LlGC 5269B, Pen 99 a Brog I.6. Ni cheir y llinell yn Llst 55.

43 ei  Pen 77 yw r, Brog I.6 yw i.

45 gofyn  Llywelyn Siôn galw.

46 a gâr  Felly grŵp X¹, Pen 77, Llst 134 a C 5.44; gthg. Pen 99, Brog I.6, LlGC 6511B i gar. Rhwygwyd LlGC 970E yma fel na ellir darllen hanner cyntaf y llinell.

47 a’i argosbion  Dyma ddarlleniad dau o gopïau Llywelyn Siôn (LlGC 6511B a LlGC 970E), hefyd Pen 77 a Pen 99; ceir ai ar gosbion yn Pen 112 fel petai’n deall ar gosbion fel dau air, fel hefyd au ar gosbion yn nau gopi arall Llywelyn Siôn, a thebyg iawn yw Brog I.6 ai or gosbion, cf. Llst 55 ae’ orgosbion. Cywirodd llaw Pen 112 y darlleniad yn ar gosbeion. Hawdd gweld sut y gallai’r copïwyr fynd ar gyfeiliorn yn wynebu’r gair anghyffredin argosbion. Gwahanol iawn yw LlGC 5269B gorwag osbion, a dderbyniwyd yn GGl.

48 gwr  Pen 77 yw’r.

48 serth  Pen 112 a Llst 134 serch.

49 rydd  Pen 112 ddyry.

49 cyfarwyddyd  Pen 99 y kyfrwyddyd, Brog I.6 i kyfrwyddyd.

51–2  Nis ceir yn Brog I.6.

52 arfer  Pen 99 difer.

54 O nen hyd yn niben wybr  Pen 77, Llywelyn Siôn, Llst 55 (or nen), Pen 99 (ond anen yn yr olaf), Brog I.6 (ond onnen yno); gthg. C 2.114 o nen wybren wybr, Pen 112 o nenbren wybren wybr, LlGC 5269B or wybren yn nenbren wybr. Cymysgu niben â wybren dan ddylanwad y gair olaf yn y llinell oedd gwraidd y llygru, yn ôl pob tebyg, ac ymgeisiadau gwahanol i gael llinell foddhaol a welir yn y tair llawysgrif hyn.

57 mewn  Pen 77 ar.

58 oreuraw  C 2.114 a Pen 112 oerawr, ond oreuraw a geir yn LlGC 5269B fel yn y llawysgrifau eraill.

59 y Guto  Ni cheir y fannod yn C 2.114 a Pen 112, ond fe’i ceir yn LlGC 5269B fel yng ngweddill y llawysgrifau, cf. 58n a 9n. Yma mae ei hangen ar gyfer hyd cywir y llinell.

59 pes gatwn  Pen 77 pais Gattwn, fel petai’n deall yr enw priod Catwn yma; Brog I.6 pais gattwn.

60 gwenieithio  Ceir i o flaen y gair hwn yn Brog I.6.

63 mae  Brog I.6 ymma.

63 erioed  Gthg. C 2.114 rrodd, Pen 112 a Llywelyn Siôn rhodd, LlGC 5269B rhod. Dichon mai cyd-ddigwyddiad yw cael llygriad mor debyg yn y rhain. Yn y de, yngenir y ddeusain yn erioed yn aml fel ô ar lafar heddiw, ond mae’n anodd gwybod pa mor hen yw hynny. Yn sicr, o ran yr ystyr erioed sydd ei angen yma.

63 ffel  Pen 112 vel.

63 yw ’mrawd  Pen 77 a Llywelyn Siôn yw y mrawd, Pen 99 ymrawd, Brog I.6 yw mrawd; y mrawd eto yn C 2.114 a Pen 112, ond yno credaf eu bod yn deall y gystrawen felly: Mae rhodd ffel/fel y ’mrawd ffydd. Yn LlGC 5269B ceir ar fy mrawd ffydd, sef ymgais, yn ôl pob tebyg, i gael 7 sillaf yn y llinell. yw ’mrawd yw’r darlleniad esmwythaf yma, ond byddai ’y mrawd yn dderbyniol a chymryd bod ffel ’y mrawd yn ffurfio brawddeg enwol.

64 Mal y bradwr, moel brydydd  Mae’r union eiriad yng nghanol y llinell hon yn ansicr, ond nid oes amheuaeth am y prif elfennau bradwr a moel. Yn C 2.114 a Pen 112 ceir mal bradwr y moel brydydd, darlleniad cwbl dderbyniol, ond rhydd LlGC 5269B mal bradwr moel o brydydd, sy’n cytuno â Brog I.6. Yn Pen 77 a LlGC 6511B ceir mal y bradwr moel brydydd, ond mal y brawd ywr moel brydydd yng ngweddill copïau Llywelyn Siôn, cf. Pen 99 mal y brawd moel o brydydd. Er bod GGl wedi derbyn yr olaf, dengys pwys y dystiolaeth lawysgrifol fod darlleniad Pen 99 yn wallus. Ysbrydolwyd ef gan y cwpled nesaf, bid sicr. Dichon fod yr un peth yn wir am y tri chopi gan Llywelyn Siôn sy’n cynnig brawd ywr yn lle bradwr – sef camrannu dan ddylanwad y cwpled nesaf. Gan fod pob copi ond grŵp X¹ yn rhoi’r fannod o flaen yr ail air, dilynir hynny yma, ond mewn gwirionedd nid oes modd bod yn sicr.

66 y’i  Mae’r llawysgrifau yn cynnig y neu i ac eithrio Pen 99 o. Ni wahaniaethir rhwng y ac y’i/y’u mewn llawysgrifau Cymraeg tan yn ddiweddar iawn. Yn ramadegol mae angen y rhagenw yma, gthg. GGl.

67–8  Nis ceir yn Brog I.6.

67 Gwell pregeth difeth dafod  Ailgyfansoddwyd y llinell yn Pen 99 Gwnaeth ynnyn gweiniaith annod. Ni cheir y llinell yn Pen 77: neidiodd y copïydd o 66 i 68 wrth symud o waelod tudalen i frig y tudalen nesaf. Tybed ai cyd-ddigwyddiad yw hyn, ynteu a oes perthynas rhwng y ddwy lawysgrif?

69 a gano  Gthg. Pen 99 i ganv, a gywirwyd gan law (?arall) yn a gano. Ceir cywiriad tebyg yn Brog I.6, er nad yw’n sicr beth oedd y darlleniad gwreiddiol yno.

70 fydd  Brog I.6 a Llywelyn Siôn fyth.

70 ac aur  Felly’r llawysgrifau ond grŵp X¹ y gair, Brog I.6 agair. Dyma enghraifft dda o lygru ar lafar, gan mai tebyg iawn yw sain ac aur i y gair. Mae’r ddau ddarlleniad yn rhoi synnwyr dealladwy ond yn ddiau ac aur sy’n rhoi’r synnwyr gorau ac yn cyplysu orau â 61–2.

Mae’r ymryson hwn a berfformiwyd yng nghartref Morgan ap Rhosier o Wynllŵg yn hynod ddiddorol am y goleuni y mae’n ei daflu ar yr hyn a ystyrid yn briodol mewn barddoniaeth Gymraeg yn yr Oesoedd Canol. Yn y gerdd agoriadol hon mae Hywel Dafi yn ceisio diffinio ac amddiffyn delfryd o eirwiredd ar gyfer canu mawl. Wrth ganmol rhinweddau noddwr ni ddylid gor-ddweud, ac yn benodol ni ddylid canu gweniaith (llinell 2), gair a ddefnyddir ganddo droeon yn ystod y gerdd (6, 17, 26, cf. gwenieithio yn 9 a 60). Maentumia Hywel ei fod ef ei hun yn arfer canu’n hollol ddirodres a chan ddatgan barn onest a phlaen am ei noddwyr; ymgorffori’r gwrthwyneb i hyn a wna Guto’r Glyn, twyllwr sy’n barod i ddweud unrhyw beth er mwyn bachu cyfran o win ac aur ei noddwr (69–70).

Mae 1–14 yn cyflwyno’r syniad o fawl diweniaith a’r gwrthgyferbyniad (honedig) rhwng y ddau fardd. Yn 1–2 mae Hywel yn datgan y bydd ei ganu ef mor wir â darogan. A glywir tinc o eironi yn y gymhariaeth hon? Mae’n dibynnu a ydym yn credu bod pobl yr Oesoedd Canol wastad yn parchu daroganau. Bid a fo am hynny, mae hiwmor amlwg yn y portread o Guto’r Glyn fel twyllwr crafangus nad yw’n poeni am ddim rhagor ariant clera (3–10). Rhesymol yw credu bod Hywel yntau’n disgwyl rhywfaint o ariant clera am ei gân, ac felly go brin fod Hywel yn disgwyl i neb gymryd o ddifrif ei ymarweddiad hunangyfiawn yma. Dyfnhau y mae’r hiwmor wedyn, wrth i Hywel fradychu cyfrinach fudr y grefft farddol – cyfrinach, bid sicr, a oedd mewn gwirionedd yn llwyr hysbys i bawb, sef fod y beirdd, drwy alw dynion digon cyffredin yn Nudd neu’n Arthur, yn palu celwyddau. O’r braidd y byddai Hywel wedi argyhoeddi neb am eiliad gyda’r honiad nad yw yntau fyth yn baeddu ei ddwylo gyda’r fath or-ddweud.

Yna mae Hywel yn troi at ei noddwr, Morgan ap Rhosier: dyma ddyn o fath hynod o anghyffredin, sef dyn a fyn gael ei foli fal y bai, yn union fel y mae (15–16). Er bod ein bardd wedi troi’i gefn ar weniaith, ni allwn lai na sylweddoli bod teyrgned ddigon hael yn ymhlyg yn y portread o Forgan yma: nid ffŵl mo Morgan ond gŵr a all weld drwy gelwyddau’r beirdd, ac mae ef hefyd mor wych fel nad oes angen gor-ddweud er mwyn ei ganmol!

Mae rhan nesaf y gerdd yn arbrawf trawiadol: ceisia Hywel ganu cerdd fawl heb gynnwys unrhyw weniaith neu or-ddweud. Prin y bydd angen dweud bod y canlyniadau’n gymysg ar y gorau. Yn y mannau lle llwydda’r bardd i ddilyn ei ganllaw ei hun, megis 32 (Nid rhylew, ond rheolus), ceir bathos chwerthinllyd; ond yn amlach na hynny, ymddengys fel petai’r bardd yn methu glynu wrth ei addewid: byddai llinellau megis 29 (Rhaglaw chwyrn, rhugl yw a chall) neu 37 (Gŵr un fetel â’r garreg) yn asio’n llyfn mewn unrhyw gywydd mawl. Dichon fod y methiant – a dyna ydyw, yn ddi-os – yn cyfrannu at hiwmor y gerdd. Ar y diwedd mae Hywel yn troi’n ôl at ddwrdio Guto’r Glyn, gan ei gymharu â brawd pregethwr sy’n mynnu cael elusen ar ddiwedd pob pregeth. Ac ystyried y pregethu ffug-foesol y mae Hywel wedi bod yn ei gynnig drwy gydol y gerdd, mae’n anodd peidio â theimlo ei fod yma, fel o’r blaen, yn bwriadol danseilio’i safbwynt ei hun. Ac efallai nad yw’n rhy sinigaidd honni bod y cwpled olaf, sy’n beirniadu Guto am fynnu mai Gwin fydd diwedd a gano / (Gwrdd fydd) ac aur iddo fo, yn awgrym cynnil a gyfeirir at Forgan ap Rhosier: wele ni wedi cyrraedd diwedd y gerdd, mae hi’n amser i Forgan wobrwyo’i fardd mawl diweniaith. Mae’n debygol nad aethpwyd ymlaen yn syth at ymateb Guto’r Glyn, ond y caniatawyd peth amser i hwnnw gyfansoddi cywydd ateb teilwng. Am yr hyn a ddywedodd Guto, gweler cerdd 18.

Dyddiad
Y 1430au neu’r 1440au. Mae dyddiad diweddarach yn bosibl hefyd gan na wyddys pryd y bu farw Morgan ap Rhosier. Roedd yn oedolyn yn 1417 a cheir cofnodion amdano hyd 1447–8. Nid yw dyddiadau Hywel Dafi eto wedi eu pennu i sicrwydd, ond roedd ychydig yn iau na Guto.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd LXV.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 70 llinell.
Cynghanedd: croes 49% (34 llinell), traws 23% (16 llinell), sain 23% (16 llinell), llusg 6% (4 llinell).

1 darogan  Nid proffwydoliaeth mo’r gerdd hon, felly awgrymaf fod y bardd yn enwi’r ddarogan fel math o ganu na ddylid amau ei eirwiredd. Yn anffodus ni wyddom ddigon am agwedd pobl y cyfnod tuag at y daroganau i wybod a oes tinc o eironi yma.

5 Anna  Mam y Forwyn Fair.

7 eos gwŷr hael  Sangiad amwys: ai Guto, ai’r noddwr, ai Hywel ei hun?

8 cytyn  Gw. GPC 826 d.g. cytyn¹, tarddair o fôn y ferf tynnu. Gair gwahanol yw cytûn.

11 angor  ‘Cybydd’, gw. GPC² 162 d.g. angor².

11 dan gorun  Pen moel a eilliwyd yn arwydd fod dyn yn offeiriad, yn fynach neu’n frawd crwydrol yw corun.

12 Nudd hael  Nudd ap Senyllt, un o’r Tri Hael, gw. TYP³ 5–6, 464–6 a WCD 509. Patrwm o haelioni oedd Nudd, ac am y rheswm hwn fe’i henwir yn aml gan y beirdd.

14 ’i farn  Barn Guto, mae’n rhaid.

19 y Morfa  Deellir hwn yn enw lle penodol. Gallai hefyd fod yn gyfeiriad cyffredinol at ran ddeheuol arglwyddiaeth Casnewydd neu Wynllŵg. Mae’r ardal hon ar lan y môr yn isel iawn a rhannau ohoni wedi eu hadennill o’r môr.

20 Gwenllwg  Gwynllŵg, sef enw cantref rhwng afon Rhymni ac afon Wysg. Yn amser Guto’r Glyn roedd y cantref hwn yn un o arglwyddiaethau’r Mers, a’i ganolfan yng Nghasnewydd. Daeth yn rhan o sir Fynwy yn sgil Deddf Uno 1536. Yma roedd cartref Morgan ap Rhosier. Er mai enw ar y cantref cyfan oedd Gwynllŵg (yn Gymraeg o leiaf), defnyddid yr enw (yn y ffurf Wentloog, &c.) am ran ddeheuol y cantref mewn dogfennau swyddogol, sef yr iseldir o gwmpas Casnewydd ei hun, tra gelwid yr ucheldir i’r gogledd yn ‘arglwyddiaeth Machen’ (Pugh 1963: 17n2, 22). Daliai Morgan ap Rhosier dir yn Stow yn y rhanbarth deheuol (Pugh 1963: 165–6). Fe all, gan hynny, mai Gwynllŵg yn yr ystyr gyfyng hon yw Gwenllwg yma.

21 bydaf  Haid o wenyn neu gwch gwenyn, gw. GPC 361. Defnyddir y gair yn achlysurol am noddwr, cf. ID 59 Abad fal y bydaf yw (i abad Ystrad-fflur). Y syniad yw ei fod yn cynnig melyster mêl.

23 Cemais  Teulu aml-ganghennog oedd teulu Cemais (Kemeys). Yn ôl R.A. Griffiths roeddynt yn rymus iawn yn iseldir arglwyddiaeth Casnewydd tua chanol y bymthegfed ganrif, gw. Griffiths 2008: 261–2. Ni wyddys sut yr oedd Morgan ap Rhosier yn disgyn ohonynt, ond priododd aelodau o’i deulu ef â Chemeisiaid yn y genhedlaeth nesaf, gw. WG1 ‘Adam ab Ifor’ 1, ac am y teulu Cemais, gw. WG2 ‘Kemeys’ 1–4. Ceir llawer o gyfeiriadau at y teulu mewn dogfennau, a rhyw Hywel Cemais a olynodd Forgan ap Rhosier yn ddirprwy siryf arglwyddiaeth Casnewydd yn 1444 (Pugh 1963: 276–7).

27 pen-cun milwr  Enghraifft o’r gystrawen ‘twyllwr bradwr’, gw. TC 125–6.

29 rhaglaw  Prif swyddog arglwydd mewn ardal benodol, gw. GPC 3016, Rees 1924: 95–8.

30 rhin  Gall olygu ‘cyfrinach’ neu ‘rhinwedd’. Yr ystyr gyntaf sydd orau yma: dywed y bardd nad yw gwir gymeriad Morgan wedi cael ei ddisgrifio hyd yn hyn, ac wedyn bwria ymlaen i’w ddisgrifio.

37 metel  Sef ‘sylwedd’, benthycair o’r Saesneg mettle (GPC 2444 (2)).

45 Merddin  Amrywiad ar Myrddin, enw a gysylltid â barddoniaeth broffwydol.

46 gwyliaw  Gwylio’r bardd yn perfformio, debyg, yn hytrach nag ‘aros yn effro tan yn hwyr yn y nos’.

47 argosbion  GPC² 455. Gair anghyffredin, ‘cosbau (trymion)’, a ddrysodd gopïwyr y llawysgrifau, cf. 47n (testunol).

49–50 Cof … cyfarwyddyd / Morgan  Mae’r gystrawen yn ansicr yma. Deellir bod Morgan yn dibynnu ar cof, ond gellid deall cyfarwyddyd Morgan hefyd. Nid oes fawr o wahaniaeth o safbwynt yr ystyr.

52 y glêr  Yma’r beirdd isradd, mewn gwrthgyferbyniad â’r cerddorion uchel eu parch (51).

54 nen  Am yr ystyron ‘wybren, ffurfafen; nefoedd’, gw. GPC 2569. Sonnir am wybodaeth seryddol Morgan, ac mae Guto’n cydio yn yr un thema yn ei gywydd yntau (18.49).

56 pedeiriaith  Sef Cymraeg, Saesneg, Ffrangeg a Lladin, gellir tybio.

56 paderau  Gweddïau, Gweddi’r Arglwydd yn benodol (sy’n dechrau â’r gair pater yn Lladin, ac felly pater → pader). Byddai Morgan yn adrodd ei baderau’n feunyddiol yn ôl pob tebyg, ac felly’n eu gwybod ar gof. Dywed Hywel fod Morgan yn gwybod ieithoedd estron cystal â’r weddi gyfarwydd a adroddai bob dydd.

59 pwys  Nid yw’r union ystyr yn sicr. Am ‘hyder, ymddiriedaeth’, gw. GPC 2953 d.g. pwys¹ 2(d). Ymddengys mai ‘awdurdod’ yw ystyr y gair yn ateb Guto, gw. 18.43n.

63 brawd ffydd  Dyma gyfuniad a geir yn aml yn dynodi’r berthynas agos rhwng bardd a noddwr, cf. GSRh 2.30–1, 7.7; GGDT 8.6; GGMD i, 3.67n. A ellid ‘brawd trwy lw’? Gw. GPC 1331–2 d.g. ffydd am yr ystyr ‘llw’; gthg. GPC 311 d.g. brawd¹ lle y cynigir ‘brother in the faith’.

64 moel brydydd  Tystiolaeth werthfawr am ymddangosiad Guto.

65–6 brawd … cerdawd  Ni chaniateid i’r brodyr crwydrol fod yn berchen ar dir neu ffynonellau incwm eraill, a disgwylid iddynt fyw ar roddion y ffyddloniaid. Er bod y rheol wedi darfod i bob pwrpas ymhell cyn cyfnod Guto’r Glyn, byddai’r brodyr o hyd yn casglu offrymau ar ôl pregethu.

66 cerdawd  Amrywiad ar cardawd, gw. GPC 424.

Llyfryddiaeth
Griffiths, R.A. (2008), ‘Lordship and Society in the Fifteenth Century’, R.A. Griffiths et al. (eds.), The Gwent County History, 2: The Age of the Marcher Lords c.1070–1536 (Cardiff), 241–79
Pugh, T.B. (1963), The Marcher Lordships of South Wales 1415–1536: Select Documents (Cardiff)
Rees, W. (1924), South Wales and the March 1284–1415: A Social and Agrarian Study (Oxford)

This bardic debate, which took place at the home of Morgan ap Roger of Gwynllŵg, is exceptionally interesting for the light it sheds on what was considered appropriate within Welsh poetry in the Middle Ages. In this opening poem Hywel Dafi tries to define and defend an ideal of praise poetry: that it should comprise only the literal truth. In praising a patron’s qualities, one should not exaggerate, and in particular one should refrain from gweniaith, flattery (line 2), a word which he uses repeatedly (6, 17, 26, cf. 9 and 60). Hywel insists that his own verse is completely unpretentious and expresses a true and unadorned opinion of his patrons; Guto’r Glyn, however, encapsulates the very opposite of this, for he is a deceiver who will say anything in order to lay his hands on a share of his patron’s wine and gold (69–70).

Lines 1–14 introduce the idea of praise free from flattery and depict the (alleged) contrast between the two poets. In 1–2 Hywel announces that his verse will be as true as prophecy. Is there a hint of irony in his choice of comparison? It depends whether we believe that medieval people invariably treated prophecies as true. In any case, there is obvious humour in the portrayal of Guto’r Glyn as a grasping liar, one who cares for nothing other than his ariant clera ‘the silver a poet gets’ (3–10). It is reasonable to believe that Hywel too is expecting a certain amount of ariant clera for his poem, so he can hardly be expecting anyone to take his holier-than-thou attitude seriously here. The humour now increases as Hywel reveals a dirty secret of the poet’s craft – though one which, frankly, must have been obvious to everyone anyway – namely that the poets, in calling fairly ordinary men Nudd or Arthur, were not being truthful. Hywel’s implied suggestion that he himself would never dirty his hands in this way is unlikely to have convinced anyone for a second.

Next Hywel turns to his patron, Morgan ap Roger: here is a man of a very special kind, a man who wants to be praised fal y bai, exactly as he is (15–16). In spite of the fact that our poet has renounced all flattery, we cannot but notice that the portrayal of Morgan is a pretty complimentary one: Morgan is no fool, for he can see through poets’ lies, and anyway he is so great that no exaggeration is needed in praising him!

The next section of the poem is a striking experiment: Hywel tries to sing praise which contains no flattery or exaggeration. It scarcely needs saying that the results are mixed at best. Where the poet does succeed in following his self-imposed discipline, as in 32 (‘not too bold, but self-controlled’), there is an unavoidable element of bathos; more often, he appears to be struggling to fulfil his own promise. Lines like 29 (‘a fearsome official, he is generous and wise’) or 37 (‘a man of the same mettle as rock’) would fit smoothly into any praise poem. The failure – and failure it undoubtedly is – is probably all a part of the joke. At the end Hywel turns to lambasting Guto’r Glyn, comparing him with a Dominican friar who insists on collecting alms at the end of every sermon. In the light of the implausible moral sermonizing in which Hywel has been indulging throughout the poem, it is difficult not to feel that, as before, he is deliberately undermining his own position. And it is perhaps not too cynical to suggest that the final couplet, which says that every poem of Guto’s ends with him receiving wine and gold, is a subtle hint directed at Morgan ap Roger: here we are at the end of my poem, it is time for Morgan to reward his unflatteringly honest poet. It is likely that Guto’r Glyn’s response would not have come immediately, for he would surely have been allowed some time to compose a fitting reply. As to what he said in return, see poem 18.

Date
1430s or1440s. A later date is also possible since it is not known when Morgan ap Roger died. He was an adult in 1417 and he is recorded until 1447–8. Hywel Dafi’s dates are not yet established for certain, but he was somewhat younger than Guto.

The manuscripts
This poem is preserved in 19 manuscripts, and without exception it is followed by Guto’r Glyn’s response. C 2.114, Pen 112 and LlGC 5269B are very similar to one another and probably derive independently from a common exemplar. On the whole they are quite corrupt and inferior to the rest. Most of this poem has been lost from C 2.114. The relationship between the other copies, Pen 77, Pen 99, Brog I.6 and Llywelyn Siôn’s copies (LlGC 6511B, Llst 134, LlGC 970E and C 5.44) is less clear. Llst 55 contains only brief excerpts from the poem, too brief to reveal anything much about its exemplar, save that it was not one of the C 2.114 group. The edition is based on the X¹ group, Pen 77, Pen 99, Brog I.6, Llst 55 and Llywelyn Siôn, so 11 copies in all. The remaining copies are derivative and were not used.

Stemma

Previous edition
GGl poem LXV.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 70 lines.
Cynghanedd: croes 49% (34 lines), traws 23% (16 lines), sain 23% (16 lines), llusg 6% (4 lines).

1 darogan  This poem is not a prophecy, so I suggest that darogan (‘prophecy’) is named here as a kind of poetry whose truth is unquestioned. Unfortunately we do not know enough about how people viewed prophecies at the time to be certain whether any irony is intended.

5 Anna  Saint Ann, the mother of the Virgin Mary.

7 eos gwŷr hael  An ambiguous sangiad: does it refer to Guto, the patron or Hywel himself?

8 cytyn  See GPC 826 s.v. cytyn¹, a derivative of the root of the verb tynnu. cytûn ‘agreed’ is a different word.

11 angor  ‘Miser’, see GPC² 162 s.v. angor².

11 dan gorun  A tonsure, a shaven head which symbolizes that a man is a priest, monk or friar.

12 Nudd hael  Nudd ap Senyllt, one of the ‘Three Generous Men’ recorded in the Triads, see TYP³ 5–6, 464–6 and WCD 509. Nudd was an exemplar of generosity, which is why he is named so frequently by the poets.

14 ’i farn  The context suggests that Guto’s opinion is meant.

19 y Morfa  Probably a place name. It might however refer more generally to the southern part of the lordship of Newport, called in English Wentloog. This area by the sea is very low-lying and parts have been reclaimed from the water.

20 Gwenllwg  Gwynllŵg, a cantref between the river Rhymni and the river Usk. In Guto’r Glyn’s time this cantref formed a marcher lordship centred on Newport. Under the Act of Union of 1536 it became part of Monmouthshire. Morgan ap Roger lived there. Although Gwynllŵg was the name of the whole cantref (in Welsh, at least), official documents use it (in the form Wentloog, &c.) solely for the southern division of the area, the lowland region around Newport, while the upland is called the ‘lordship of Machen’ (Pugh 1963: 17n2, 22). Morgan ap Roger held land at Stow in Wentloog (Pugh 1963: 165–6). It is possible, then, that Hywel is using Gwenllwg in this narrower meaning.

21 bydaf  A swarm of bees or a beehive, see GPC 361. The word is occasionally used metaphorically for a patron, cf. ID 59 Abad fal y bydaf yw (for the abbot of Strata Florida). The idea is that his company or patronage is as sweet as honey.

23 Cemais  The Cemais or Kemeys family had many branches. According to R.A. Griffiths they dominated the lowlands of the lordship of Newport around the middle of the fifteenth century, see Griffiths 2008: 261–2. It is not known how Morgan ap Roger descended from them, but members of his family did marry members of the Kemeys family in the next generation, see WG1 ‘Adam ab Ifor’ 1, and for the Kemeys family, see WG2 ‘Kemeys’ 1–4. There are many documentary records of the family, and one Howell Kemeys succeeded Morgan ap Roger as deputy sheriff of Newport in 1444 (Pugh 1963: 276–7).

27 pen-cun milwr  An example of the construction called ‘twyllwr bradwr’, see TC 125–6. Two nouns of equal status are juxtaposed without a ‘and’ between them.

29 rhaglaw  A lord’s chief official in a particular area, see GPC 3016, Rees 1924: 95–8.

30 rhin  Can mean ‘secret’ or ‘virtue’. The first meaning fits better here: the poet is saying that Morgan’s true character has not been described up until now, and then he proceeds to do so.

37 metel  I.e. ‘substance’, a borrowing of English mettle (GPC 2444 (2)).

45 Merddin  A variant form of Myrddin (Merlin), whose name was connected with prophetic poetry.

46 gwyliaw  Watching the poet perform, probably, rather than ‘staying up late at night’.

47 argosbion  GPC² 455. An uncommon word for ‘(heavy) punishment’ which confused the copyists of the manuscripts, cf. 47n (testunol).

49–50 Cof … cyfarwyddyd / Morgan  The construction is uncertain here. Morgan is taken as genitive with cof, but we could accept cyfarwyddyd Morgan as well. It does not greatly affect the meaning.

52 y glêr  Here the poets of lesser status, in contrast to the respected cerddorion (51).

54 nen  For the meanings ‘sky, firmament; heaven’, see GPC 2569. The reference is to Morgan’s knowledge of astronomy, a theme which Guto takes up in his response (18.49).

56 pedeiriaith  Probably Welsh, English, French and Latin.

56 paderau  Prayers, the Lord’s Prayer in particular (which begins with the word pater in Latin, hence pater → pader). Morgan would probably recite his prayers daily, and so would be expected to know them by heart. The poet is saying that Morgan knows foreign languages as well as he knows this intimately familiar prayer.

59 pwys  The precise meaning is uncertain. For ‘confidence, trust’, see GPC 2953 s.v. pwys¹ 2(d). The same word is apparently used in the sense of ‘authority’ in Guto’s reply, see 18.43n.

63 brawd ffydd  An expression commonly used to denote the relationship between poet and patron, cf. GSRh 2.30–1, 7.7; GGDT 8.6; GGMD i, 3.67n. Might it mean ‘sworn brother’? See GPC 1331–2 s.v. ffydd for the meaning ‘oath’. GPC 311 s.v. brawd¹ prefers ‘brother in the faith’.

64 moel brydydd  Valuable evidence for Guto’s appearance.

65–6 brawd … cerdawd  The friars were not permitted to own land or other sources of income and were expected to live off the gifts of the faithful. Though the rule was long a dead letter by Guto’s day, the friars would still collect alms after preaching.

66 cerdawd  A variant form of cardawd, see GPC 424.

Bibliography
Griffiths, R.A. (2008), ‘Lordship and Society in the Fifteenth Century’, R.A. Griffiths et al. (eds.), The Gwent County History, 2: The Age of the Marcher Lords c.1070–1536 (Cardiff), 241–79
Pugh, T.B. (1963), The Marcher Lordships of South Wales 1415–1536: Select Documents (Cardiff)
Rees, W. (1924), South Wales and the March 1284–1415: A Social and Agrarian Study (Oxford)

Stema fwy