Chwilio uwch
 
31 – Moliant i Siancyn Hafart o Aberhonddu
Golygwyd gan Barry J. Lewis


1Siancyn, wayw ennyn annwyd,
2Hafart naf, hoyw Frytwn wyd,
3Sâl cost ynial Cystennin,
4Selyf ein tref, sylfaen trin,
5Seler gwin pêr gwyn parod,
6Sŷl cloi a phrifai-sêl clod,
7Doniog awdur, Duw’n gadael
8Dewi Aberhodni hael.
9Eithr Iesu Grist a’th roes, grair,
10O ddawn Duw i ddwyn deuair:
11Gair o ddewrder, gwrdd wrda,
12A gair teg o gariad da.
13Rhoud fedd yn rhad i fyddin,
14Rhoist er gwawd y rhost a’r gwin,
15Rhoist wisgoedd, enw cyoedd call,
16Rhoist yr aur i’r rhestr arall.
17Pennaeth wyd – pwy ni’th edwyn? –
18Pab du yn euro pob dyn,
19Tad clod blaenau a brodir
20A thad perchentyaeth hir.

21Ponid wyd flin ym min Mai,
22Pen iau flaen? Pwy na flinai
23Am nad oes i’n hoes un hael
24Ond ti? Un ŷnt hwy anael.
25Caru awdl nis credant,
26Crio nawdd rhag rhoi a wnânt.
27Cael anach rhag haelioni
28Y maent oll, nis mynnud di.
29Yr hwn a fu’n rhoi ennyd,
30Efô fydd gybydd i gyd,
31Ac eraill gynt a gerais
32A brŷn swydd a breiniau Sais.
33Anfynych yw ynn fwnai;
34O Fair, ys crin fydd rhwysg rhai
35Mal bwa (aml y’i beiir)
36O frig yw afrywiog ir:
37Tynner dros hanner y saeth,
38Torri yw ei naturiaeth.

39Bywyd didranc yt, Siancyn,
40Bwa o yw da wyd ynn,
41A Duw a’th anelodd di
42Â hoyw linyn haelioni.
43Dyn a wnêl dan annel da,
44Duw’n ôl nis dianela.
45Saethu ydd wyd, blymlwyd blanc,
46Aur newydd er yn ieuanc.
47Byriaist i bob rhyw burawr
48Aur gyda medd, ergyd mawr.
49Y saethau aur a saethych
50Yw rhoddion y gweision gwych;
51Dy nodau dianwadal –
52Dy feirdd teg ar dy fwrdd tal.
53Hwyr y ceisiwn (hir cyswllt)
54O’th law saeth na thalai swllt.
55Daly ergyd dy law eurgoeth,
56Da yw dy wst, y du doeth.
57Deuwell wyd – dyelly art –
58Yn y cefn, enwog Hafart,
59Braich ein gwlad, Brycheiniog lys,
60Brenin bwaau’r ynys.
61Bid dy enw, bywyd hoywner,
62Bwa clod, tra fo byw clêr.

1Siancyn Hafart arglwydd, tymer sy’n tanio gwaywffon,
2Brython llon wyt ti,
3dyrannwr darpariaeth aruthrol Custennin,
4Solomon ein tref, sylfaen mewn brwydr,
5seler gwin gwyn melys parod,
6sylfaen sy’n cydio ynghyd a sêl gyfrin clod,
7gŵr dysgedig talentog, Duw yn gadael
8Dewi Aberhonddu urddasol yn fyw.
9Eto’n wir Iesu Grist sydd wedi dy roi, o drysor,
10i ddwyn enw da am ddau beth drwy ras Duw:
11enw da am ddewrder, fonheddwr cryf,
12ac enw teg am gariad da.
13Byddet ti’n rhoi medd am ddim i fyddin,
14rwyt ti wedi rhoi bwyd rhost a gwin yn gyfnewid am fawl,
15rwyt ti wedi rhoi gwisgoedd, un a chennyt enw cyhoeddus am fod yn ŵr pwyllog,
16rwyt ti wedi rhoi aur i’r rheng arall.
17Pennaeth wyt ti – pwy nad yw’n dy adnabod? –
18pab gwalltddu yn rhoi aur i bob dyn,
19tad canmoliaeth yr ucheldir a’r iseldir
20a thad perchentyaeth faith.

21Onid wyt ti’n flinedig ar ddechrau Mai,
22ych blaenaf yr iau? Pwy na fyddai’n blino
23gan nad oes yn ein hamser ni yr un gŵr hael
24ar wahân i ti? Maent hwy’n unffurf gybyddlyd.
25Nid ydynt yn credu mewn caru awdl,
26ymbil am drugaredd a wnânt rhag gorfod rhoi unrhyw beth.
27Maent i gyd – ni fyddet ti’n dymuno hynny –
28yn canfod rhyw rwystr rhag bod yn hael.
29Yr hwn a arferai roi am ychydig,
30mae ef bellach yn gybydd rhonc,
31ac mae eraill yr oeddwn yn eu caru gynt
32bellach yn prynu statws a breintiau Sais.
33Anfynych yw arian i ni;
34o Fair, crin yw rhwysg rhai pobl
35fel bwa (yn aml y caiff ei feirniadu)
36o frig ywen ir anhydrin:
37os tynnir y saeth dros hanner ei hyd,
38ei natur gynhenid [sc. y bwa] yw torri.

39Bywyd diderfyn i ti, Siancyn,
40bwa o bren yw da wyt i ni,
41a Duw sydd wedi dy dynnu di
42â llinyn gorfoleddus haelioni.
43Dyn y mae Duw yn ei blygu’n dda o dynn,
44ni fydd Duw yn ei lacio eto.
45Rwyt ti’n saethu, gynheiliad brwydr,
46aur newydd ers bod yn ifanc.
47Saethaist at bob math o gerddor
48aur gyda medd, ergyd fawr.
49Y saethau aur rwyt ti’n eu saethu
50yw rhoddion y gweision ysblennydd;
51dy dargedau dianwadal
52yw dy feirdd teg wrth dy fwrdd uchel.
53Go brin y byddwn ni’n ceisio (hir yw’r gydberthynas)
54saeth o’th law na fyddai’n werth swllt.
55Dal ergyd dy law euraid wych,
56da yw’r dolur rwyt ti’n ei achosi, o ddyn gwalltddu doeth.
57Da ddwywaith drosodd wyt ti – rwyt ti’n deall ysgolheictod –
58yn gefnogaeth, Hafart enwog,
59nerth ein gwlad, llys Brycheiniog,
60brenin bwâu’r ynys hon.
61Boed i’th enw barhau, un sy’n byw bywyd arglwydd llawen,
62bwa clod, tra bydd beirdd yn byw.

31 – In praise of Siancyn Havard of Brecon

1Siancyn Havard, lord, whose nature is to set a spear in motion,
2you are a merry Briton,
3a provider of Constantine’s immense hospitality,
4the Solomon of our town, a firm foundation in battle,
5a cellar of sweet white wine at the ready,
6a foundation stone which knits together and a privy-seal of praise,
7a gifted authority, God preserving him,
8the St David of noble Brecon.
9But indeed it was Jesus Christ who bestowed you, O treasure,
10to bear by the grace of God a good reputation on two accounts:
11a reputation for bravery, mighty gentleman,
12and a fair reputation for kind affection.
13You would give mead for free to a whole army,
14you have given roast meat and wine in exchange for praise,
15you have given clothes, you with a public reputation for being a wise man,
16and to another crowd you have given gold.
17You are a chieftain – who does not recognize you? –
18a black-haired pope giving gold to every man,
19a father who earns the praise of the uplands and the lowlands
20and a father of extensive hospitality.

21Are you not weary at the opening of May,
22O foremost ox of the yoke? Who would not tire
23since there is in our time not one generous man
24except you? They are uniformly mean.
25They don’t believe in appreciating a poem,
26they plead for mercy when asked to give anything.
27Every one of them – you wouldn’t want to be like that –
28finds some impediment to generosity.
29He who used to be open-handed for a while,
30now he’s an undiluted miser,
31and others whom once I used to love,
32now purchase the position and rights of an Englishman.
33Not often does money come our way;
34O Mary, some people’s finery is sere
35like a bow (much-criticized)
36from the branches of a fresh, unsuitable yew:
37just draw the arrow back more than half its length,
38and it [sc. the bow] is bound by nature to break.

39Life without fail to you, Siancyn,
40you are a bow of good yew for us,
41and it is God who has drawn you
42with the merry bowstring of generosity.
43A man whom God draws good and tight,
44God won’t unbend him again.
45You’ve been shooting, O battle-supporter,
46fresh gold ever since you were young.
47You’ve shot gold with mead – a mighty blow –
48at every kind of entertainer.
49The golden arrows which you shoot
50are the gifts of your magnificent servants;
51your unwavering targets
52are your fair poets at your high table.
53We’re hardly likely to look (long-lasting is the relationship)
54for an arrow from your hand that’s worth less than a shilling.
55Receiving a shot from your fair, golden hand,
56it’s a delightful pain which you inflict, O wise dark-haired man.
57You are doubly good – you understand scholarship –
58in support, O famous Havard,
59strength of our country, Brycheiniog’s court,
60king of the bows of this island.
61May your name endure, you who live the life of a merry lord,
62bow of fame, while poets live.

Y llawysgrifau
Ceir pedwar copi llawn o’r cywydd hwn, i gyd yn debyg iawn i’w gilydd. Codwyd y copi diweddar yn BL 31092 o LlGC 13062B. Daw hwnnw yn ei dro o C 5.44 neu destun hynod debyg. Ceir dau gasgliad o bytiau o’r cywydd gan Siôn Dafydd Rhys yn Llst 55. Ychydig iawn o’r testun a gynhwysir ynddynt, ac nid oes dim i ddweud bod Siôn Dafydd Rhys wedi eu codi o fwy nag un gynsail. Ymddengys fod y gynsail yn perthyn yn agos iawn i C 5.44. Mae Stowe 959 eto’n debyg i C 5.44 ond ychydig yn llai cywir. Lluniwyd y golygiad ar sail C 5.44 a Stowe 959, gan ystyried hefyd y nodiadau yn Llst 55.

Trawsysgrifiadau: C 5.44, Stowe 959.

stema
Stema

1 Siancyn  Felly Stowe 959 a Llst 55 [i], a cheir Jancyn yn Llst 55 [ii]; gthg. C 5.44 Sienkin. Dyna’r ffurf a geir yno yn llinell 39 hefyd, er gwaethaf y gynghanedd lusg, sy’n gofyn am Siancyn.

3 ynial  Gthg. Stowe 959 anyann. Mae’r gynghanedd sain yn mynnu derbyn darlleniad C 5.44.

6 sŷl  Gthg. Stowe 959 ssyn, sy’n tarfu ar y gynghanedd draws. Diau fod y gair sŷl yn ddieithr i’r copïydd.

7 awdur  C 5.44 a Llst 55 [ii] awdyr, Stowe 959 awdr; nis ceir yn Llst 55 [i]. Pe derbynnid awdr byddai’n rhaid atal y cywasgiad yn ail hanner y llinell, a dyna a wneir yn Stowe 959 dyw yn. Nid yw’n debygol fod yn yn cynrychioli i’n yma: prin y ceid enghreifftiau o’r rhagenwau mewnol â grym y cyflwr derbyniol yng nghyfnod Guto’r Glyn, cf. GMW 57.

9 grair  Cyfarchol yw grair ac mae angen coma o’i flaen. Gthg. GGl lle y’i deellir yn wrthrych uniongyrchol: golygai hynny dderbyn bod ystyr dderbyniol i ’th, cf. llinell 7n.

13 rhoud  Darlleniad C 5.44; gthg. Stowe 959 roed. Os ffurf amhersonol yw roed, yn hytrach na ffurf orgraffyddol ar rhoud, ni ddisgwylid treiglad ar ei hôl.

15 cyoedd  Ni cheir h yn yr un o’r copïau, cf. 78.17.

16 Rhoist yr aur i’r rhestr arall  Felly Llst 55 [i]. Yr un yw darlleniad C 5.44 ac eithrio’r ffaith y ceir rosd yn lle rhoist yno drwy amryfusedd (cf. 14). Tebyg iawn hefyd yw Stowe 959 roest ayr yr Rester arall, ond yno mae’n rhaid cyfrif rhestr yn ddeusill. Ni cheir y llinell yn Llst 55 [ii].

21 ponid  Gthg. Stowe 959 pand, sy’n gwneud y llinell yn fyr o sillaf.

24 un ŷnt hwy  Dilynir y llawysgrifau; gthg. GGl ynn, wyntwy. Deellir un fel ansoddair ‘unffurf, tebyg’, ac felly ni raid diwygio.

25 awdl  Llinell chwesill oni chyfrifir awdl yn ddeusill, cf. orgraff Stowe 959 awdwl. Yn C 5.44 crëwyd sillaf ychwanegol yn kyredant.

26–7 rhag … rhag  Ceir yr amrywiadau roc … rog yn C 5.44, a rhag … roc yn Llst 55 [i], sy’n cryfhau’r achos dros weld cysylltiad agos rhwng y copïau hyn. Ffurf ddeheuol yw rhog, o bosibl, cf. GPC 2999 d.g. rhag.

27 anach  Felly Llst 55 [i] a C 5.44, ond yn GGl 221 dilynir Stowe 959 anair. Gwedda anach (GPC2 251–2) yn well gyda’r arddodiad rhag, a hefyd noder bod Guto yn defnyddio’r gair deirgwaith mewn cerddi eraill (18.29, 61.14, 91.58).

34 ys  Felly Llst 55 [ii] a C 5.44; gthg. Stowe 959 os. Mae’r gystrawen yn haws ei dilyn o dderbyn ys.

34 fydd  Felly’r llawysgrifau, ond ni chyfrifir dd yn y gynghanedd. Efallai y dylid darllen fu, ond mae fydd yn gweddu’n well i’r cyd-destun. Neu gellid derbyn cynghanedd draws yma, a’r f yn Fair heb ei chyfrif.

35 beiir  Gw. y nodyn nesaf.

36 afrywiog  C 5.44 afrywog, Stowe 959 afrwyog. Adferwyd -i- yn y testun golygedig gan dybied mai orgraff ddeheuol a geir yn y copïau hyn. Gwnaed yr un peth yn achos 47 (byriaist) a 59 (Brycheiniog). Yn Llst 55 [i] ceir afrywogi, heb weddill y llinell. Ymddengys fod Siôn Dafydd Rhys wedi deall afrywog ir yn ei gynsail fel afrywogir, ac yna roi’r berfenw tybiedig yn ei nodiadau. Mae’n awgrymog, felly, fod C 5.44 yn rhoi bei ir yn y llinell flaenorol (am beiir), fel petai’n deall bai ir ‘byddai’n ir’. Tybed ai bei ir a geid yng nghynsail y ddwy lawysgrif hyn, gan gamarwain Siôn Dafydd Rhys i ddisgwyl gair lluosill ar ddiwedd llinell 36? Cyd-ddigwyddiad, efallai, yw mai o law Siôn Dafydd Rhys y daw’r enghraifft hysbys gyntaf o’r ferf afrywiogi (GPC2 108).

39 yt  Stowe 959 a C 5.44 yd. Mae’n anodd canfod tystiolaeth dros y ffurf yd yn unman arall. Efallai fod y gair bywyd ar ddechrau’r llinell wedi dylanwadu ar yr orgraff, a bid a fo am hynny, anodd yw gwahaniaethu rhwng -d a t- o flaen s-.

41 anelodd  C 5.44 aneloedd, Stowe 959 aleloedd. Camgymeriad syml yw’r l gyntaf yn yr ail ddarlleniad. Ymddengys mai ffurf ddeheuol yw’r terfyniad trydydd unigol gorffennol -oedd, ac mae’n annebygol iawn y byddai Guto’r Glyn yn arfer y ffurf.

43 Dyn a wnêl dan annel da  Cynghanedd sain gadwynog, cynghanedd anghyffredin ond dilys. Ond gellid dehongli’r llinell yn enghraifft o’r groes o gyswllt hefyd, a derbyn bod d ac n yn dan yn cael eu cyfrif yn ail hanner y llinell. Ceisiodd copïydd Stowe 959 greu cynghanedd groes rywiog drwy roi dyw ar ôl wnel, ond mae ei linell yn rhy hir o’r herwydd.

45 ydd wyd  C 5.44 a Stowe 959 ddwyd. Adferwyd y sillaf golledig er mwyn hyd y llinell, ond gan fod blaenddwyd bron yn sicr yn ddarlleniad llwgr, ni ellir bod yn sicr am hyn (gw. y nodyn nesaf).

45 blymlwyd  C 5.44 a Stowe 959 blaenddwyd; ni cheir y llinell yn Llst 55. Ffurf anhysbys yw blaenddwyd, a’r tebyg yw ei bod yn llwgr. Gallai’r -dd- yn hawdd fod wedi codi dan ddylanwad (y)dd wyd yn hanner cyntaf y llinell. Digwydd y gair plym(l)wyd mor ddiweddar â gwaith Rhys Goch Eryri (GRhGE 12.19 a 12.59) a byddai dieithrwch y gair yn debygol o arwain copïwyr diweddarach ar gyfeiliorn. Hefyd fe geir yr ymadrodd planc plymlwyd yn GIG XX.3 (i Rosier Mortimer). Ar y sail hon diwygiwyd y testun yma.

47 byriaist  Gw. 36n.

49 y  Stowe 959 u; gthg. C 5.44 a. Defnyddia ysgrifydd Stowe 959 u ar gyfer y fannod a’r rhagenw perthynol a, ond a yn gyson ar gyfer y cysylltair. Mae angen y fannod yma er mwyn y gystrawen.

53 hir  Felly C 5.44 a Llst 55 (ddwywaith); gthg. Stowe 959 hyr. Ni ddefnyddir y am i fel arfer yn y llawysgrif honno, ond fe’i ceir yn aml am u, felly rhaid deall hyr fel hur ‘cyflog, tâl, rhodd’. Gweddai’r ystyr, efallai, ond derbynnir hir o C 5.44 a Llst 55 ar y sail fod Stowe 959 ar y cyfan yn llai dibynadwy.

55  Mae cryn ddryswch yma yn y llawysgrifau. Derbyniwyd darlleniad C 5.44 daly ergid dÿ law aurgoeth, llinell ddealladwy ac ynddi gynghanedd gywir. Gthg. Stowe 959 dala ergid y dy ayrgoeth. Mae’r gynghanedd yn wallus yma a dichon fod y dy wedi codi dan ddylanwad y llinell nesaf. Eto, y darlleniad hwn a dderbyniwyd yn GGl, ond gan greu’r rhithffurf dyl er mwyn achub y gynghanedd. Cefnogir C 5.44 i raddau gan Llst 55 [ii], lle nodir llaw avrgoeth heb weddill y llinell. O gofio bod Siôn Dafydd Rhys yn codi nodiadau, nid oes arwyddocâd i’r diffyg treiglad yn llaw. Serch hynny mae darlleniad Llst 55 [i] yn eithaf gwahanol: dala d’ergyd lew dewrgoeth. Rhydd hyn synnwyr dilychwin a chynghanedd groes o gyswllt gywrain. Eto nid yw’r llinell hon yn profi bod cynseiliau gwahanol y tu ôl i ddau gopi Siôn Dafydd Rhys wedi’r cwbl. Mae yn sicr gysylltiad agos rhwng Llst 55 [i] a C 5.44, yn wir ymddengys fod cynsail gyffredin iddynt. Os felly, mae’n rhaid fod naill ai Siôn Dafydd Rhys neu Lywelyn Siôn wedi diwygio’r llinell hon, ac o ystyried bod ail gopi Siôn Dafydd Rhys yn cefnogi fersiwn C 5.44, rhaid amau mai ef a newidiodd y llinell yn Llst 55 [i] am resymau aneglur. Tybed ai’r ffaith fod y gair llaw yn digwydd yn y llinell flaenorol a barodd iddo feddwl bod angen diwygio yma? Posibilrwydd arall yw ei fod yn ceisio cael gwared o sillaf (a chymryd mai dala, nid daly a geid ar ddechrau’r llinell yn ei gynsail, fel sy’n debygol o gofio mai dala a geir yn Stowe 959 hefyd). Ond os felly, pam y newidiodd y llinell mor arw?

57 dyelly  Gthg. Stowe 959 ti aell y. Mae’r gynghanedd groes yn mynnu d-. Llygriad llafar yw hwn, gellir tybio, a ddeilliodd yn wreiddiol o galedu cytsain gyntaf dyelly ar ôl wyd.

59 Brycheiniog  Gw. 36n.

60 bwaau’r  Stowe 959 bwayr, C 5.44 bwaer, nis ceir yn Llst 55. Deusill yw ffurf luosog bwa erbyn y bymthegfed ganrif, fel arfer, ond yma mae’n gadael y llinell yn fyr o sillaf. Ceir a ar ddechrau’r llinell yn Stowe 959, gan ddatrys y broblem, ond diwygiad yw hynny, yn ôl pob tebyg. Gwell derbyn bwaau’r yma: mae Lewys Morgannwg yn defnyddio’r ffurf yn y ganrif ddilynol, gw. GLMorg 43.85 ac 82.72.

61  Cytuna pob copi â’i gilydd ond Llst 55 [i] bid d’enw fal bywyd hoywner. Gan fod yr ail gopi yn y llawysgrif honno’n unfryd â Stowe 959 a C 5.44, dichon mai diwygio ar ran Siôn Dafydd Rhys fu ychwanegu fal i’r llinell, a hynny am resymau aneglur, efallai oherwydd iddo gywasgu dy.

Cywydd mawl i ŵr o’r enw Siancyn Hafart yw hwn, un sy’n rhoi cip ar rwystredigaethau bywyd y bardd crwydrol a chyfle hefyd i Guto ddangos ei wybodaeth o saethyddiaeth. Ar berchentyaeth Siancyn y mae’r pwyslais drwy gydol y gerdd. Cymherir ei ddarpariaeth ef ag eiddo Custennin, a sonnir am ei roddion i’r beirdd (llinellau 1–20). Yna mae Guto’n cwyno am ddiffyg brwdfrydedd noddwyr eraill o’u cymharu â Siancyn. Ef yw’r unig ych dan yr iau sy’n tynnu ei bwysau (21–4). Mae’r lleill yn hel esgusodion ac yn ymseisnigo (25–32). Am weddill y gerdd mae Guto yn troi at saethyddiaeth i egluro ei neges. Mae’r noddwyr anfoddog fel bwa a wnaed o bren anaddas: torri a wnânt os rhoddir pwysau arnynt. Gwahanol iawn yw Siancyn, sy’n fwa o bren da a wnaed gan Dduw ei hun (39–44). Mae’n saethu anrhegion yn ddi-ffael at ei dargedau, sef y beirdd, ac ar ben hynny, aur yw defnydd ei saethau (45–56). Gorffen y gerdd yn y dull cyffredin gan ddymuno hir oes i’r noddwr.

Dyddiad
Nid oes modd dyddio’r cywydd hwn.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd LXXXIV.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 62 llinell.
Cynghanedd: croes 58% (36 llinell), traws 19% (12 llinell), sain 19% (12 llinell), llusg 3% (2 linell).

1 ennyn  Mewn ystyr ffigurol yma: greddf Siancyn yw rhoi gwaywffon ar waith.

3 Cystennin   Yr ymerawdwr Rhufeinig Custennin Fawr (teyrnasodd 306–37 O.C.).

4 Selyf  Y Brenin Solomon, a oedd yn enwog am ei ddoethineb a chyfiawnder ei ddedfrydau cyfreithiol.

4 sylfaen trin  Mae’r beirdd yn aml yn cymharu eu noddwyr â sylfeini. Yr ergyd yw bod Siancyn yn garn sicr i’w wŷr mewn brwydr.

6 sŷl  GPC 3381 ‘daear, llawr, pridd; sylfaen’. Un enghraifft arall a gynigir yno, o waith y bardd Hywel Rheinallt, mewn cyd-destun ffigurol tebyg. Mae’r ystyr yn ansicr, ond gellir cysylltu’r gair â sylfaen a sylwedd. Ceir berf selu ‘gwylio’ neu ‘anelu at’ (GPC 3218 d.g. selaf1) ond nid yw ffurf y trydydd unigol presennol yn sicr.

6 prifai-sêl  Nod cwyr a roddir ar ddogfen i warantu ei dilysrwydd yw sêl. Byddai gan bob person o bwys yn yr Oesoedd Canol ei sêl unigryw ei hun. Ystyr prifai-sêl (Saesneg privy seal) yw sêl breifat, bersonol, yn enwedig sêl bersonol brenin Lloegr. ‘Arwydd o ddilysrwydd’, felly, yw Siancyn Hafart. Am enghreifftiau eraill o’r ddelwedd hon, gw. GPC 2887.

7 gadael  Defnyddir y ferf hon yn aml yn y canu mawl wrth sôn am Dduw’n estyn einioes y noddwr, cf. GGMD i, 2.24 Duw o’i adu.

8 Aberhodni  Ffurf hŷn ar Aberhonddu.

9 eithr  Ni thycia’r ystyr seml ‘ond’ yma am nad yw’r syniad fod Iesu wedi cynysgaeddu Siancyn â’i ddoniau yn mynd yn groes i’r sicrwydd y bydd Duw yn ei gadw’n fyw a fynegir yn 8. Pwysleisio y mae, yn ôl pob tebyg, nid yn unig fod Duw yn cadw Siancyn yn fyw, ond mai Duw a’i creodd yn y lle cyntaf. Aralleirier ‘eto’n wir’ neu ‘i’r gwrthwyneb’, etc.

21 min Mai  Yn y gwanwyn y byddid yn aredig y tir, cf. y gerdd enwog ‘Cyntefin Ceinaf Amser’ sy’n sôn am ereidir in rich yn y tymor hwn (Bl BGCC 16.3). Ergyd 21–4 yw mai Siancyn yw’r unig ych sy’n tynnu ei bwysau.

22 pen iau flaen  Delwedd gyffredin yn y cywyddau yw sôn am y noddwr yn ysgwyddo baich ei gyfrifoldebau dros ei gymdeithas drwy ei ddangos yn dwyn iau. Datblygiad digon cyffredin arni oedd sôn am yr ychen pen blaen a phen bôn – hynny yw, yr ychen ar flaen y tîm aredig, sy’n arwain y ffordd, a’r ychen tu cefn sy’n dal y pwysau mwyaf. Am enghreifftiau o’r delweddau hyn yn y canu mawl, gw. GPC 2002 d.g. iau1 (y cyfuniadau iau flaen ac iau fôn) ac 3749 d.g. ych1 (y cyfuniad ych bôn).

32 swydd a breiniau Sais  Yn sgil gwrthryfel Owain Glyndŵr cymeradwyodd Senedd Lloegr fesurau llym yn erbyn y Cymry, yr enwog ‘ddeddfau penyd’. Ni châi Cymro ddal swydd yng Nghymru ac nid oedd ei air yn cyfrif cymaint â gair Sais mewn achos llys. Roedd y Cymry hefyd i fod i rannu eu tiroedd etifeddol rhwng eu meibion ac nid eu cadw’n un uned a’u trosglwyddo i gyd i’r mab hynaf yn ôl y dull Seisnig. Byddai Cymry blaenllaw yn aml yn ceisio osgoi’r anfanteision hyn drwy brynu statws Sais (Saesneg denizenship).

36 O frig yw afrywog ir  Pren yw oedd y defnydd arferol ar gyfer gwneud bwâu yn yr Oesoedd Canol. Mae pren a dorrir o foncyff coeden yn gryfach na phren y canghennau, sy’n esbonio’r cyfeiriad dilornus at frig yw yma. Rhaid hefyd osgoi pren ac arno golfenni (dyna yw ystyr afrywog yma, yn ôl pob tebyg). Yn olaf, rhaid gadael y pren i aeddfedu am ryw dair blynedd neu fwy: ni thycia pren ir, yn ffres o’r goeden. Ymhellach, gw. Hardy 2006: 55.

41 anelodd  Gall anelu olygu ‘plygu’ neu ‘dynnu (bwa)’ yn ogystal â ‘chyfeirio (saeth)’, gw. GPC2 269.

45 planc  GPC 2816 d.g. planc1 a planc2. Gellid ‘darn o bren’, yn ffigurol am y noddwr fel cynheiliad, neu ‘march’, eto’n ffigurol am Siancyn.

47 purawr  GPC 2934 d.g. puror2. Gall gyfeirio at delynor neu fardd yn benodol.

50 gweision gwych  Sef y gweision sy’n gweini ar y beirdd, efallai; ond gallai gyfeirio at y beirdd eu hunain.

Llyfryddiaeth
Hardy, R. (2006), The Longbow: A Social and Military History (Stroud)

This is a praise poem for a man called Siancyn Havard, one which reveals some of the frustrations in the life of a wandering poet and which also allows Guto to show off his knowledge of archery. The hospitality which Siancyn offers is the main theme throughout the poem. He is compared with Constantine, and Guto lists the various gifts which he hands out to poets (lines 1–20). Next Guto complains about the lack of enthusiasm which he find in other patrons. Siancyn is the only ox in the team which pulls its weight (21–4). The others merely parrot excuses while adopting English airs (25–32). In the rest of the poem Guto turns to archery to illustrate his theme. The reluctant patrons are like a bow made of inferior wood: it breaks if pressure is applied to it. How different from Siancyn, who is a good bow made by God’s own hand (39–44). He shoots presents unfailingly at his targets, the poets, and, what is more, they are golden arrows (45–56). The poem concludes with the familiar wish for long life for the patron.

Date
The poem is undated.

The manuscripts
There are four full copies of this poem, all very similar. The late copy in BL 31092 comes from LlGC 13062B. That in turn comes from C 5.44 or a very similar copy. There are two collections of extracts from the poem made by Siôn Dafydd Rhys in Llst 55. They contain very little of the text, and there is no indication that Siôn Dafydd Rhys was using more than one exemplar. It appears that his exemplar was closely related to C 5.44. Stowe 959 is again quite similar to C 5.44 but not as accurate. The edition is based on C 5.44 and Stowe 959, taking into account also the notes in Llst 55.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem LXXXIV.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 62 lines.
Cynghanedd: croes 58% (36 lines), traws 19% (12 lines), sain 19% (12 lines), llusg 3% (2 lines).

1 ennyn  Literally ‘kindle’, here figurative: Siancyn’s instinct is to set a spear in motion.

3 Cystennin  The Roman emperor Constantine the Great (ruled 306–37 A.D.).

4 Selyf  King Solomon, famous for his wisdom and for the justness of his legal decisions.

4 sylfaen trin  The poets often compare their patrons to foundation stones. The force is that Siancyn is a sure support to his men in battle.

6 sŷl  GPC 3381 ‘earth, ground, soil; base’. Only one other example is cited, from the works of the poet Hywel Rheinallt, and in a similar figurative context. The meaning is uncertain, but the word may be connected with sylfaen ‘foundation’ and sylwedd ‘substance’. There is a verb selu ‘look at’ or ‘aim at’ (GPC 3218 s.v. selaf1) but the third person singular present form is uncertain.

6 prifai-sêl  A seal is a wax mark placed on a document to certify its authenticity. Every important person in the Middle Ages had his own personal seal. A privy seal (borrowed into Welsh as prifai-sêl) is a private, personal seal, especially that of the king of England. So Siancyn Havard is a ‘mark of authenticity’. For other examples of this image, see GPC 2887.

7 gadael  This verb is often used in the praise poetry for God extending the patron’s life, cf. GGMD i, 2.24 Duw o’i adu.

8 Aberhodni  Older form of Aberhonddu, Brecon.

9 eithr  The simple meaning ‘but’ is insufficient here since the idea that Jesus has blessed Siancyn with his gifts does not contrast with the certainty expressed in the previous line that God will keep Siancyn alive. The poet emphasises not only that God maintains Siancyn but that he also created him in the first place. Translate ‘but indeed’ or ‘rather for sure’, etc.

21 min Mai  Ploughing was done in the spring, cf. the famous poem ‘Cyntefin Ceinaf Amser’ which describes ereidir in rich ‘ploughs in furrow’ in this season (Bl BGCC 16.3). The thrust of 21–4 is that Siancyn is the only ox pulling his weight.

22 pen iau flaen  The image of the yoke is often used in the cywydd poetry for the patron shouldering his responsibilities towards his community. This image was commonly developed by referring to the oxen as pen blaen and pen bôn – that is, the oxen at the front of the plough-team, which lead the way, and the oxen at the back, who bear the brunt of the work. For examples where these images are used to praise people, see GPC 2002 s.v. iau1 (in the combinations iau flaen and iau fôn) and 3749 s.v. ych1 (in the combination ych bôn).

32 swydd a breiniau Sais  Following the revolt of Owain Glyndŵr the English Parliament approved strict measures against the Welsh, the famous ‘penal laws’. No Welshman was allowed to hold office in Wales and his word was not worth as much as that of an Englishman in court. The Welsh were also required to divide their lands between their heirs rather than passing them on entire to the eldest son, as was the English custom. Prominent Welshmen often tried to escape these fetters by purchasing the status of an Englishman (denizenship).

36 O frig yw afrywog ir  Yew was the usual wood for making bows in the Middle Ages. Wood from the trunk is stronger than wood from the branches, which explains the dismissive reference to brig yw ‘top/branches of yew’ here. Knotted wood must also be avoided (afrywog here probably means irregular, knotty wood). Lastly, the wood needs to be seasoned for three or more years: wood which in Welsh would be called ir ‘fresh, green, straight from the tree’, is of no use. For all this see Hardy 2006: 55.

41 anelodd  anelu can mean ‘bend’ or ‘draw’, in the case of a bow, as well as ‘aim’, see GPC2 269.

45 planc  GPC 2816 s.v. planc1 and planc2. Could be ‘piece of wood’, figuratively for the patron as one who upholds, or ‘steed’, also figuratively for Siancyn.

47 purawr  GPC 2934 s.v. puror2. Can refer to a harpist or a poet in particular.

50 gweision gwych  The servants who wait on the poets, perhaps, but they could also be the poets themselves. gwas can mean ‘servant’ or ‘boy, lad, man’.

Bibliography
Hardy, R. (2006), The Longbow: A Social and Military History (Stroud)

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Siancyn Hafart o Aberhonddu, 1430–50

Siancyn Hafart o Aberhonddu, fl. c.1430–50

Top

Gwrthrych cerdd 31 yw gŵr o’r enw Siancyn Hafart. Ychydig iawn o wybodaeth a geir amdano yn y gerdd ac eithrio ei enw a’r ffaith fod ganddo gysylltiad â thref Aberhonddu. Nid yw Guto’n sôn dim am ei ach nac yn rhoi unrhyw awgrym o ddyddiad y canu, ond a barnu yn ôl llinell 46 nid oedd Siancyn yn ŵr ifanc iawn ar y pryd, ac mae’n amlwg ei fod wedi bod yn noddwr i feirdd ers rhai blynyddoedd.

Yr Hafartiaid
Daethai teulu Hafart i Frycheiniog gyda’r goncwest Normanaidd yn yr unfed ganrif ar ddeg, ond erbyn cyfnod Guto’r Glyn roeddent wedi ymgymreigio i’r fath raddau fel y gallai ef alw Siancyn Hafart yn hoyw Frytwn (2). Ni ellir lleoli gwrthrych y gerdd hon yn achau teulu Hafart fel y’u cyflwynir gan Bartrum (WG2 ‘Havard’ 1–9), a hynny am y rhesymau syml nad yw Guto yn enwi ei dad a bod nifer fawr o wŷr â’r enw Siôn neu Siancyn Hafart yn yr achau. Mewn gwirionedd ymddengys fod yr enwau Siôn a Siancyn yn ymgyfnewid â’i gilydd.

Noddwyr o’r enw Siancyn (Hafart)
Mae rhyw Siancyn Hafart o Frycheiniog yn wrthrych cywydd yn Pen 57, 63–5, llawysgrif sydd yn cynnwys copïau cynnar o waith Guto’r Glyn. Mae’r testun yn anghyflawn, ond ceir priodoliad posibl yno i fardd o’r enw Ieuan ap Gruffudd Goch. Ychwanegwyd y gerdd at y llawysgrif gan law C rywbryd ar ôl cyfnod gwaith y prif gopïwyr, A a B, a oedd yn gweithio c.1440. Nid enwir tad y Siancyn Hafart hwn. Mae’r cywydd nesaf yn Pen 57 hefyd yn canmol rhyw Siancyn ap Tomas ap Dafydd a gysylltir ag Aberhonddu, ac unwaith eto llaw C a’i copïodd yno. Mae’n anghyflawn, a’r tro hwn ni cheir priodoliad. Credir yn gyffredinol mai’r un gŵr yw gwrthrych y ddau gywydd hyn, tybiaeth ddigon rhesymol, ond ni ellir ei phrofi.

Os yr un gŵr yw gwrthrych y ddau gywydd, yna mae angen i ni ddod o hyd i ryw Siancyn Hafart a oedd yn fab i ŵr o’r enw Tomas. Ymgeisydd da yw Siancyn Hafart ap Tomas Hafart, bwrdais yn Aberhonddu, y disgrifir ei yrfa gan Ralph Griffiths (1972: 248–9). Byddai dyddiadau’r gŵr hwn (fl. 1399–1426) yn sicr yn cyd-fynd â dyddiadau cyffredinol y canu yn Pen 57, sy’n perthyn i ddegawdau cynnar y bymthegfed ganrif. Canwyd yr ail gywydd i ŵr a oedd newydd etifeddu statws ei dad, felly y tebyg yw, os cywir yw ei uniaethu â’r Siancyn Hafart y mae Griffiths yn sôn amdano, nad yw’r cywydd yn perthyn i gyfnod llawer yn ddiweddarach na diwedd y bedwaredd ganrif ar ddeg.

Fodd bynnag, ni cheir unrhyw Siancyn ap Tomas ap Dafydd yn achau’r teulu, nac o ran hynny unrhyw Ddafydd o gyfnod addas. Mae’r cyfnod hefyd braidd yn gynnar ar gyfer Guto’r Glyn, nad oes cerddi hysbys ganddo cyn c.1436. Mae Griffiths yn uniaethu’r gŵr a flodeuai 1399–1426 â’r John ap Tomas Hafart ap Wiliam Hafart a geir yn fersiwn Lewis Dwnn o achau’r teulu (L. Dwnn: HV i: 102). Ond yn ôl amcangyfrif Bartrum byddai hwnnw wedi perthyn i’r drydedd genhedlaeth ar ddeg (WG2 ‘Havard’ 1, 8, 9), ac felly byddai’n gyfoeswr i Wiliam Herbert II, er enghraifft, nad oedd eto’n oedolyn pan laddwyd ei dad yn 1469 ac a fu farw yn y 1490au. Nid y John ap Tomas Hafart hwn oedd y gŵr a oedd yn ei flodau 1399–1426, er y gallai’n ddamcaniaethol fod wedi noddi cerdd Guto’r Glyn. Eto i gyd, gan fod achau Dwnn yn ei gysylltu ag Emlyn yn sir Gaerfyrddin, mae hyn yn annhebygol iawn. Yn GGl2 353 uniaethir gwrthrych y cywyddau yn Pen 57 â rhyw Siancyn ap Tomas ap Gwilym, ond fel y gwelwyd, Siancyn ap Tomas ap Dafydd oedd gwrthrych yr ail un o leiaf.

Erys hefyd y posibilrwydd nad yr un gŵr a ganmolir yn y ddau gywydd a geir yn Pen 57. Roedd bwrdais amlwg iawn o’r enw Tomas ap Dafydd yn Aberhonddu adeg gwrthryfel Owain Glyndŵr (Davies 1995: 18, 224). Ai ei fab ef yw gwrthrych yr ail gerdd yn Pen 57? Nid aelod o deulu Hafart mohono hyd y gwyddys. At ei gilydd nid yw’r cerddi yn Pen 57 yn torri’r ddadl ynglŷn â chywydd Guto’r Glyn.

Ceir cerddi gan Huw Cae Llwyd a Lewys Glyn Cothi i aelodau o deulu Hafart. Ni wyddys pwy yw’r Siancyn Hafart sy’n wrthrych HCLl cerdd XVIII, ond efallai fod y bardd yn ei alw’n ŵyr Ddafydd (33); os felly, dichon mai’r un ydyw â gwrthrych y cywydd(au) yn Pen 57. Siôn Hafart ap Wiliam ap Siôn a’i wraig Annes a gyferchir yn HCLl cerdd XX: perthynai ef i genhedlaeth 13 yn ôl WG2 ‘Havard’ 2 (‘John Dew’). Ef hefyd yw gwrthrych GLGC cerdd 138. Yn HCLl cerdd XVII comisiynwyd Huw i siarad yn llais un o’r Hafartiaid, yn cyfarch Wiliam Hafart (ap Tomas) o Aberbrân (Wiliam yw gwrthrych GDEp cerdd 7 hefyd). Enwir Siancyn yng nghywydd Huw (13), ond enw tad y noddwr dienw ydyw, nid enw’r noddwr ei hun (gthg. HCLl 17). Geilw Huw ei noddwr yn ewythr i Wiliam ac yn frawd tad Tomas Hafart, hynny yw, hen ewythr i Wiliam ydoedd, sef un o’r brodyr a nodir yn WG2 ‘Havard’ 1 dan genhedlaeth 11, meibion Siancyn Hafart ap Maredudd.

Yn sicr, cyfyd achau cynnar teulu Hafart nifer o gwestiynau nad oes modd eu hateb ar hyn o bryd. Y cwbl y gellir ei ddweud yw bod gwrthrych cywydd Guto’n perthyn i deulu amlwg iawn yn y dref, teulu a noddai’r beirdd yn helaeth, a’i fod yn dwyn enw a oedd yn nodweddiadol o’r teulu. Ni ellir ei ddyddio, ond awgrymir ei fod yn fyw c.1430–50.

Llyfryddiaeth
Davies, R.R. (1995), The Revolt of Owain Glyn Dŵr (Oxford)
Griffiths, R.A. (1972), The Principality of Wales in the Later Middle Ages: The Structure and Personnel of Government, i: South Wales, 1277–1536 (Cardiff)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)