Chwilio uwch
 
40 – Marwnad Hywel ab Owain o Lanbryn-mair
Golygwyd gan R. Iestyn Daniel


1Caewyd deurudd caterwen,
2Caer bridd a fu’n cau ar bren.
3Bwriwyd Hywel, brut Owain,
4Braw oedd am ŵr bridd a main.
5Och o’i weled uwch elawr,
6Ych bannog Cyfeiliog fawr!
7Mae’r dyrfa mawr ar derfyn
8Am eryr braisg Mair o’r bryn.
9Morddwydwr mawrdda ydoedd,
10Milwr o waed Meilir oedd,
11Darn o Fathafarn a’i thŵr,
12Dyfolwern nerth dau filwr.

13Saith gamp, ’sywaeth, a gwympwyd
14O’r un llaw, ŵyr Ieuan Llwyd.
15Nid â maen un damunwr
16Mawr uwch gwynt ym mreichiau gŵr.
17Ni thry mab nac athro maith
18Drosolion a droes eilwaith.
19Am ei hoedl y mae hedlif,
20A môr llawn yma’r â’r llif.
21Dŵr Noe oedd daear a naint
22I’m hwyneb am ei henaint.
23Och ddarfod a bod heb ŵr
24Yng Nghyfeiliog anghyflwr!
25Llaesu adain llys ydoedd,
26A cholli nerth chwe llan oedd.
27Machynllaith am ei chanllaw,
28Medd y brud, mwy oedd y braw.
29Ni thalai grwth a thelyn,
30Adain deg, wedi un dyn,
31Pibau organ pob eurgerdd,
32Person pedair colon cerdd.
33Ni cheid nwy uchod a wnêl
34O fil haeach fal Hywel.
35Torri’r nos, tirion o ŵr,
36Trwy faswedd tra fu oeswr.
37Cyfeddach difwbach fu,
38Ucha’ wyneb, a chanu.
39Cyfraith Hywel ar elawr,
40Doeth i’r llys, od aeth i’r llawr,
41Da gan Fair, diogan fydd,
42Ar ei dyfiad roi Dafydd,
43Brawdwr doeth brodir ei dad,
44Braint arglwydd, barwn teirgwlad.
45I’r nef yr aeth un o’i fro,
46Od aeth enaid doeth yno.
47Llyna gorff llawen a gaid,
48Llywenydd oll i’w enaid!

1Caewyd deurudd gwron cadarn,
2bu caer bridd yn cau ar bren.
3Bwriwyd i lawr Hywel, mab dysgedig Owain,
4achos braw oedd pridd a meini am ŵr.
5Gwae o’i weld ar elor,
6ych corniog Cyfeiliog fawr!
7Mae’r dorf fawr ar ddiffygio
8oherwydd eryr ysblennydd Mair o’r bryn.
9Gŵr praffgoes a rhagorol ydoedd,
10y filwr o waedoliaeth Meilyr,
11darn o Fathafarn a’i hamddiffynnwr,
12un â nerth dau filwr Tafolwern.

13Dymchwelwyd saith camp, ysywaeth,
14o’r un llaw, disgynnydd o Ieuan Llwyd.
15Bellach ni hed maen mawr unrhyw gystadleuwr
16uwchlaw’r gwynt ym mreichiau gŵr glew.
17Ni fydd mab na hyfforddwr profiadol
18yn trin eilwaith y trosolion a daflodd ef.
19Mae gorlif chwyrn o ddagrau am ei einioes,
20ac mae’r llif yn mynd yn fôr mawr yma.
21Roedd dŵr Noa a orchuddiai ddaear a dyffrynnoedd
22dros fy wyneb oherwydd ei henaint.
23Gwae oherwydd marw gwron a bod hebddo
24yng Nghyfeiliog druan!
25Darostwng noddwr llys oedd hyn,
26a cholli cadernid chwe llan ydoedd.
27Ym Machynlleth mwy oedd y dychryn,
28medd y darogan, oherwydd ei chynheiliad.
29Nid oedd crwth na thelyn yn werth dim,
30amddiffynnwr teg, ar ôl marw un dyn,
31pibau organ pob cerdd wych,
32meistr ar bedair colofn cerdd.
33Ni cheid uchod bron neb allan o fil
34sy’n creu llawenydd megis y gwnâi Hywel.
35Difyrru’r nos a wnâi, hynaws ŵr,
36mewn miri tra bu byw.
37Cyfeddach ddigwmwl a fu,
38gŵr o’r anrhydedd uchaf, a chanu.
39Os aeth cyfraith Hywel ar elor,
40gŵr doeth ar gyfer y llys, i’r bedd,
41bydd yn dda gan Fair, di-fai fydd ef,
42roi Dafydd ar ei dyfiant,
43barnwr doeth tiriogaeth ei dad,
44un â rhagorfraint arglwydd, pendefig tair gwlad.
45Aeth un o’i fro i’r nefoedd,
46os aeth enaid doeth yno.
47Dyna’r corff llawenaf a geid,
48boed llawenydd llwyr i’w enaid!

40 – Elegy for Hywel ab Owain of Llanbryn-mair

1The countenance of a mighty nobleman has been shut in,
2a fortification of soil has enclosed wood.
3Hywel, Owain’s learned son, has been struck down,
4soil and stones around a man were a cause of alarm.
5Alas to see him on a bier,
6the horned ox of great Cyfeiliog!
7The great throng is about to expire
8because of the splendid eagle of Mary from the hill.
9He was sturdy-legged and excellent,
10a soldier of the blood of Meilyr,
11part of Mathafarn and its defender,
12man with the strength of two soldiers of Tafolwern.

13Seven feats, alas, have been felled
14from the same hand, descendant of Ieuan Llwyd.
15No large stone of any contestant
16flies above the wind in a stalwart’s arms.
17No son or experienced instructor
18will wield again the poles which he tossed.
19There is an overrunning flood of tears because of his life,
20and the flood is becoming a whole sea here.
21The waters of Noah which covered the earth and valleys
22were over my face because of his old age.
23Alas the passing of a stalwart
24in wretched Cyfeiliog!
25The patron of a court was brought down,
26and the strength of six churches lost.
27At Machynlleth the shock was greater,
28according to the prophecy, because of its sustainer.
29The crowd and the harp did not avail,
30fair protector, after the death of one man,
31the organ pipes of every golden song,
32master of the four principal parts of song.
33There was scarcely anyone out of a thousand above
34who spread joy as Hywel did.
35He would while away the night, genial man,
36amid merriment while he was alive.
37There was unclouded festivity,
38man of highest honour, and singing.
39If the law of Hywel on a bier,
40a wise man for the court, went to the grave,
41Mary will be pleased, he will be faultless,
42to present Dafydd when he is growing,
43wise judge of his father’s realm,
44dignity of a lord, chief of three countries.
45A man has gone from his locality to heaven,
46if ever a wise soul went there.
47His was a most joyful body,
48may his soul experience complete joy!

Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn 14 llawysgrif a godwyd dros gyfnod sy’n ymestyn o ddegawd olaf yr unfed ganrif ar bymtheg hyd y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Nid yw’r amrywiadau geiriol yn eu testunau o’r gerdd yn fawr nac yn niferus, a’r un drefn llinellau a geir ynddynt, heb ddim bylchau. Gellir olrhain y testunau i gyd i un gynsail ysgrifenedig. Mae llawysgrifau’r gerdd i gyd yn dwyn cyswllt â gogledd a chanolbarth Cymru ac nid oes yr un o darddiad deheuol.

Mae’r gerdd braidd yn fyr (48 llinell) o’i chymharu â’r rhan fwyaf o gerddi Guto. Braidd yn ddi-nod yw hi hefyd wrth y rheini a heb fod yn nodweddiadol iawn o waith y bardd hwn, er nad oes dim ynddi ychwaith sy’n gwahardd credu mai ef a’i cyfansoddodd. Cofier hefyd nad yw’r dystiolaeth ar gyfer awduraeth y gerdd hon o’r cryfaf gan ei bod yn dibynnu’n llwyr ar dystiolaeth Wmffre Dafis a oedd hefyd yn byw wedi oes Guto.

Ceir tri phrif destun o’r gerdd, pob un yn cynrychioli’r un teip ac yn llaw Wmffre Dafis, sef LlGC 3056D, Brog I.2 a Gwyn 1. Ac eithrio J 101, sy’n gopi o Brog I.2, tardda’r holl destunau eraill o gopi Gwyn 1, fel y dangosir yn y stema. O’r rhain, y rhai gorau yw LlGC 3056D, Gwyn 1, Pen 99, ond apeliwyd mewn mannau at dystiolaeth Brog I.2 hefyd.

Trawsysgrifiadau: LlGC 3056D, Gwyn 1, Pen 99, Brog I.2.

stema
Stema

1 caewyd  kûddiwyd a geir yn LlGC 3056D, a cf. Gwyn 1 kuddiwydCaewyd, ond dengys y gynghanedd mai caewyd sy’n gywir.

3 brut  brûd, sef y ffurf yn diweddu yn -d, a geir yn y llawysgrifau a cf. CM 204 brad, ond t a ofynnir gan y calediad yn Bwriwyd Hywel yn hanner cyntaf y llinell. Un esboniad posibl ar hyn yw bod cynsail y gerdd wedi ei chodi o gynsail wahanol ei horgraff lle defnyddid -t i ddynodi seiniau d a t. Trowyd bwriwyt, felly, yn bwriwyd gan wybod yr yngenid y -d yn t oherwydd yr h a’i dilynai, eithr pan ddaethpwyd at brut, dan ddylanwad y d yn bwriwyd trowyd y -t yn fecanyddol a difeddwl yn d gan golli golwg ar ei sain. Os cywir yr esboniad hwn, ymddengys fod yma hefyd enghraifft o wall yng nghynsail y gerdd a drosglwyddwyd i’r testunau eraill.

5 o’i  Dyma ddarlleniad LlGC 3056D, Brog I.2 a Gwyn 1, ond gellid hefyd ystyried darlleniad Pen 99 i (‘ei’).

8 am  ar a geir yn LlGC 3056D, Brog I.2 a Gwyn 1, ond gwell yw am Pen 99 o ran synnwyr a chynghanedd (cf. GGl). Gallai copïwr Pen 99 fod wedi codi’r darlleniad o destun arall a gynhwysai ddarlleniad cywir y gerdd neu ei gynnig fel ei ddiwygiad ei hun; cf. nodyn ar 33.

12 Dyfolwern  Yn GGl dodir coma ar ei ôl ond mwy naturiol yw cymryd Dyfolwern yn enidol yn dibynnu ar nerth dau filwr.

20 yma’r â’r  Gthg. GGl yma yw’r. Yn nhestun Brog I.2 yn unig, nad yw’n un o’r testunau gorau, y ceir y darlleniad hwn (ac ni restrir y testun yn GGl ychwaith), ac er y rhydd ystyr burion, gellir cynnig darlleniad sy’n fwy cyson â thystiolaeth y llawysgrifau eraill. Ceir yma /r/ yn LlGC 3056D a Gwyn 1, ac yma /a/ r yn Pen 99. Ymddengys fod y ferf â wedi colli yn y ddau gyntaf a’r geiryn ’r yn yr olaf, a gellir cyfuno’r ddau er mwyn cael cystrawen a synnwyr cyflawn.

29 a  Gthg. GGl na, nas ceir yn yr un o’r testunau ac nad oes mo’i angen er mwyn y synnwyr.

32 pedair colon  Ceir pedair yn LlGC 3056D a Brog I.2, ond pedwar yn Gwyn 1 a’r llawysgrifau sy’n tarddu ohono. Yr olaf a ddarllenir yn GGl ond gofynnir hefyd, ibid. 328, ai pedair colon a ddylid ei ddarllen. Yn ôl GPC 544 d.g. colofn, mae’n enw benywaidd neu wrywaidd (benywaidd yn bennaf), ac o’r enghreifftiau eraill o colo(f)n ynglŷn â cherdd dafod neu gerdd dant, y ffurfiau benywaidd tair a pedair yn unig a welwyd (gw. hefyd GLl 6.74n; GSDT 12.14n) a’r tebyg yw mai pedair oedd darlleniad cynsail y gerdd. Os felly, rhyfedd sut y cafwyd pedwar yn Gwyn 1. A oedd wedi ei ysgrifennu fel y rhif 4 cyn i gopïwr ei droi’n ddifeddwl yn pedwar heb sylwi digon ar yr enw a’i dilynai?

33 nwy  Ceir hwy yn LlGC 3056D, mwy yn Gwyn 1 a Pen 99, ond yn yr olaf ceir hefyd yr amrywiad nwy. Dyma, yn sicr, a ofynnir gan y gynghanedd a rhydd synnwyr purion; er na ddigwydd yn y testunau eraill, fe’i derbynnir yma, megis yn GGl. Ar arwyddocâd testunol y gwelliant, cf. 8n. Ar nwy, amrywiad ar nwyf, gw. GPC 2600 d.g. nwyf1.

40 Doeth … od aeth …  Ceir a ddoeth … aeth yn y llawysgrifau ond nid atebir yr dd ac nid yw’r ystyr yn gwbl foddhaol. O ddiwygio fel hyn (er yn bur fentrus), ceir cynghanedd dda a rhydd y cwpled well synnwyr fel rhan gyntaf cymal amod sy’n ymestyn hyd at 42.

45 i’r  Dyma ddarlleniad LlGC 3056D, Gwyn 1 (a Brog I.2); Ir a geir yn Pen 99, cf. GGl2.

47 llawen a gaid  llawena gaid yw darlleniad LlGC 3056D a Gwyn 1. Ceir llawen gaid yn Pen 99 ond gwna’r llinell yn fyr o sillaf. Teimlir, er hynny, mai mwy naturiol yw llawen a gaid, megis yn Brog I.2 (a GGl); cf. GLl 6.25 Llyna gyrff llawen a gaid.

Marwnad yw’r cywydd hwn i Hywel ab Owain ap Gruffudd o ardal Llanbryn-mair yng nghwmwd Cyfeiliog (de Maldwyn). Mae hi dipyn yn fyrrach na’r arfer ond ffurfia uned foddhaol ynddi’i hun ac ni chafwyd lle i gredu bod dim ohoni ar goll. Mae strwythur y gerdd yn syml, gyda Guto’n canmol Hywel am ei rinweddau a’i amryfal ddoniau a swyddogaethau ac yn terfynu trwy ddymuno’n dda i’w fab Dafydd fel olynydd iddo.

Dyddiad
Ychydig o benllinynnau sydd i ddyddio’r gerdd. Yn ôl Bartrum (WG1 ‘Elystan Glodrydd’ 43), perthynai Hywel ab Owain i’r genhedlaeth a anwyd tua 1400 ac nid oes awgrym yn y gerdd iddo farw cyn ei amser. Yn betrus iawn, felly, cynigir c.1450–75 fel adeg ei chanu.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd XXVI.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 48 llinell.
Cynghanedd: croes 75% (36 llinell), traws 13% (6 llinell), sain 10% (5 llinell), llusg 2% (1 llinell).

2 caer bridd  Roedd delweddu bedd fel caer neu lys neu ystafell yn gyffredin yn y farddoniaeth.

3 brut Owain  Ar y darlleniad brut, gw. 3n (testunol). Gan mai ystyr brut yw ‘cronicl, hanes’ (GPC 334), cynigir ei ddeall yma yn ffigurol am rywun gwybodus, dysgedig, efallai mewn hanes neu achau; cf. y modd y defnyddir llyfr, llyfr canon, llyfr dwned am rywun sy’n awdurdod dysgedig (gw. GPC 2256). Yn llinell 28 ceir y ffurf arall, wahanol ei hystyr fel arfer, brud ‘darogan’ (GPC 334). Sylwer mai tad Hywel a olygir wrth Owain yma.

6 ych bannog  Hynny yw, rhywun nerthol.

7 tyrfa mawr  Er mai enw benywaidd yw tyrfa bob amser (gw. GPC 3682), ceidw mawr y gysefin yma yn dilyn yr orffwysfa, gw. TC 55.

8 Mair o’r bryn  Chwaraeir ar enw Llanbryn-mair.

10 Meilir  Sef gorhendaid Hywel ab Owain, gw. WG1 ‘Elystan Glodrydd’ 42.

11 Darn o Fathafarn a’i thŵr  Plasty ym mhlwyf Llanwrin, pum milltir a hanner i’r gogledd-ddwyrain o Fachynlleth, oedd Mathafarn (gw. GGLl 1.1n, 4n; GGl 327) a chartref y brudiwr enwog Dafydd Llwyd ap Llywelyn ap Gruffudd. Ai dweud y mae Guto yma fod gan Hywel ab Owain beth (darn) o ddawn farddonol y bardd mawr ([t]ŵr) Dafydd Llwyd?

12 Dyfolwern  Tafolwern yw’r ffurf heddiw, ond ni raid ystyried Dyfolwern yn ffurf dreigledig; gw. GGl 327. Trefgordd ydoedd ychydig i’r gorllewin o Lanbryn-mair, gw. WATU 200.

13 saith gamp  Sef y Saith Gamp Deuluaidd, gw. GPC 404 d.g. camp1. Yn D, tua’r diwedd, fe’u disgrifir gan John Davies fel: 1 Barddoniaeth, 2 Canu telyn, 3 Darllain Cymraeg, 4 Canu cywydd gan dant, 5 Canu cywydd pedwar, ac accenu. 6 Tynnu arfau. 7 Herodraeth.

14 ŵyr Ieuan Llwyd  Gw. Hywel ab Owain ap Gruffudd.

15 maen  Cyfeiriad at y gamp o daflu maen; cf. GIRh 3.120 A bwrw maen o’r blaen er blwng.

17–18 Ni thry … / Drosolion  Cf. GIRh 3.119 Bwrw acstre ’mhell a’i ellwng. Cf. hefyd yr hyn a ddywed Llawdden am Hywel, GLl 6.11–12 Mae ’n ei fraich ddeufaich o ddur, / Mae nerth megis mewn Arthur. Ni all neb bellach, wedi marw Hywel ab Owain, drin trosolion megis y gwnâi ef.

19 hedlif  Ffurf ferrach ehedlif, gw. GPC 1184.

21 dŵr Noe  Ar hanes Noa a’r Dilyw, gw. Genesis 6.11–18.

24  Crych a llyfn.

26 chwe llan  Tebyg mai eglwysi plwyfi Cemais, Darowen, Llanbryn-mair, Llanwrin, Machynlleth a Phenegoes, y cwbl o fewn cwmwd Cyfeiliog, a olygir, gw. WATU 54, 259.

26–8  Mae’r llinellau hyn yn dwyn i gof yn drawiadol gywydd ansicr ei awduraeth sy’n honni bod yn farwnad i Einion ap Seisyllt, arglwydd a drigai yn Rhwng Dyfi a Dulas yn ail hanner y ddeuddegfed ganrif, ond sydd mewn gwirionedd yn perthyn i’r bymthegfed neu’r unfed ganrif ar bymtheg; gw. GGrG At.i.35–8 Gwae’r chwe llan, gwyddan’ i gyd, / Gwae filoedd mewn gofalfyd, / Machynlleth am ei chanllaw / A’i llew-was drud y’i llas draw. Sylwer yn enwedig ar y geiriau chwe llan a Machynlleth am ei chanllaw. Mae’r ddwy farwnad hefyd yn ymwneud â’r un ardal a diddorol yw gweld un yn adleisio’r llall fel hyn. Cf. hefyd 79.1n.

27–8 Machynllaith … / … braw  Ffordd arall o ddweud Mwy oedd braw Machynllaith am ei chanllaw. Hen ffurf Machynlleth yw Machynllaith.

28 medd y brud  Cyfeirir, o bosibl, at ryw broffwydoliaeth hysbys a oedd eisoes wedi ei datgan am drigolion Machynlleth.

29 crwth a thelyn  Cf. a ddywed Llawdden am Ddafydd, un o frodyr Hywel, GLl 6.15, Impyn â thelyn ni thau, ac am y brawd arall Llywelyn, ibid. 6.23–4, Cywydd serch i ferch a fyn, / A thalm ar grwth a thelyn.

31 organ  Cf. disgrifiad Llawdden o Hywel a’i ddau frawd, GLl 6.28, fel organau gwŷr Gwynedd.

32 pedair colon  Ym maes cerdd dafod a cherdd dant, ystyr colon yn ôl GPC 544 (d.g. colofn) yw ‘prif fesur, prif ran neu gangen, mesur neu ran sylfaenol’. Awgryma llinellau 29 a 31 mai am gerdd dant yn bennaf y meddylir yma (cf. hefyd 38 a chanu), ac yn ôl GSDT 12.14n, ‘Gwybod y pedair colofn, yn hytrach na thair o’r colofnau’n unig, oedd yn rhannu’r penceirddiaid telyn oddi wrth y sawl a enillodd ariandlws.’

39 cyfraith Hywel  Sef cyfraith frodorol Cymru a gysylltid ag enw’r brenin Hywel Dda. Dengys hyn a 43 brawdwr fod cyfreitha hefyd yn rhan o waddol Hywel ab Owain.

42 rhoi Dafydd  Mab Hywel oedd Dafydd. Yn ôl WG2 ‘Elystan Glodrydd’ 43 (C), roedd yn perthyn i’r drydedd genhedlaeth ar ddeg a anwyd tua 1430 ac yn unig fab. Wrth roi yr hyn a olygir yw ei roi’n olynydd i’w dad.

43 brawdwr  Gw. 39n.

44 teirgwlad  Anodd yw gwybod at beth yn union y cyfeirir. Un posibilrwydd yw mai cyfystyr yw teirgwlad â tair talaith, sef Gwynedd, Powys a Deheubarth; cf. disgrifiad Llawdden o Hywel a’i frodyr, GLl 6.46, fel Teirw teilwng y tair talaith a gw. y nodyn cyfatebol. Os felly, dichon mai gair arall am Gymru yw teirgwlad (o synio amdani fel uned ac iddi dair rhan). Byddai’r esboniad hwn yn gweddu i rai o’r enghreifftiau eraill o’r gair a geir gan Guto.

Gellir cynnig deongliadau eraill hefyd. Dichon mai tiriogaethau a ffiniai â Chyfeiliog sydd dan sylw, ac yma mae mwy nag un posibilrwydd. Ffiniai hanner gogleddol Cyfeiliog â thywysogaeth Gwynedd, arglwyddiaeth Mawddwy (un o arglwyddiaethau’r Mers) a thiriogaeth Powys Wenwynwyn. Neu gellid cynnig cantref Arwystli a chwmwd Caereinion a ffiniai ill dau â Chyfeiliog ac a lenwai, gyda’r olaf, y rhan fwyaf o Bowys Wenwynwyn. Os felly, yn y naill achos neu’r llall, y syniad yw nid fod Dafydd ap Hywel yn llywodraethu’r rhain ond eu bod hwy yn ei amgylchynu.

45  r wreiddgoll.

This cywydd is an elegy for Hywel ab Owain ap Gruffudd from the vicinity of Llanbryn-mair in the commote of Cyfeiliog (southern Montgomeryshire). It is somewhat shorter than usual but nonetheless forms a satisfactory whole and there are no indications that it is incomplete. The poem is straightforward in structure, with Guto praising Hywel for his virtues and various gifts and functions and ending by wishing well to his son Dafydd as successor.

Date
There are few clues to fix a date for the poem. According to Bartrum (WG1 ‘Elystan Glodrydd’ 43), Hywel ab Owain was of the generation born around 1400 and there is no indication in the poem that he died prematurely. One could, therefore, suggest c.1450–75 as the time when it was addressed.

The manuscripts
This cywydd has been preserved in 14 manuscripts transcribed between the last decade of the sixteenth century and the nineteenth century in north and central Wales. The verbal variations in the texts of the poem are neither great nor numerous, and the line sequence the same without any gaps. They can be derived from a single written exemplar.

The poem is rather short for one of Guto’s compositions. It is also rather undistinguished by comparison and not very typical of his work, although there is nothing in it either that precludes his being the author. It should be borne in mind too that the evidence for the authorship of the poem is not of the strongest as it depends entirely on that of the copyist Humphrey Davies.

There are three main texts, each one representing the same type and in the hand of Humphrey Davies, namely LlGC 3056D, Brog I.2 and Gwyn 1. With the exception of J 101, which is a copy of Brog I.2, all the other texts derive from Gwyn 1. The best texts are LlGC 3056D, Gwyn 1, Pen 99 and these are the basis of the edited text, but occasional use was also made of Brog I.2 and BL 31056.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem XXVI.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 48 lines.
Cynghanedd: croes 75% (36 lines), traws 13% (6 lines), sain 10% (5 lines), llusg 2% (1 line).

2 caer bridd  Imaging a grave as a fort or court was common in the Welsh poetry of the period.

3 brut Owain  As the meaning of brut is ‘chronicle, history’, GPC 334, it is taken figuratively here for someone knowledgeable, learned, perhaps in history or genealogy; cf. how llyfr, llyfr canon, llyfr dwned are used for someone who is a learned authority, see GPC 2256. In line 28 the other form, usually different in meaning, brud ‘prediction, prophecy’ (GPC 334), occurs. Note that it is Hywel’s father who is meant by Owain here.

6 ych bannog  I.e., somebody physically powerful.

7 tyrfa mawr  Although tyrfa is invariably a feminine noun (GPC 3682), mawr resists lenition here since that was permissible following the last word before the caesura, see TC 55.

8 Mair o’r bryn  A play on the name Llanbryn-mair.

10 Meilir  The great-great-grandfather of Hywel ab Owain, see WG1 ‘Elystan Glodrydd’ 42.

11 Darn o Fathafarn a’i thŵr  Mathafarn was a mansion in the parish of Llanwrin, five and a half miles to the north-east of Machynlleth (see GGLl 1.1n, 4n; GGl 327) and home of the famous vaticinator Dafydd Llwyd ap Llywelyn ap Gruffudd. Is Guto saying that Hywel ab Owain has a portion (darn) of the poetic gift of the great poet (tŵr) Dafydd Llwyd?

12 Dyfolwern  Tafolwern is the modern form, Dyfolwern is not necessarily a mutated form; see GGl 327. It was a township a little to the west of Llanbryn-mair, see WATU 200.

13 saith gamp  The Saith Gamp Deuluaidd (‘Seven Household Feats’), see GPC 404 s.v. camp1. In D, towards the end, they are described by John Davies as: 1 Barddoniaeth, 2 Canu telyn, 3 Darllain Cymraeg, 4 Canu cywydd gan dant, 5 Canu cywydd pedwar, ac accenu, 6 Tynnu arfau, 7 Herodraeth ‘1 Poetry, 2 Playing the harp, 3 Reading Welsh, 4 Singing a cywydd to the accompaniment of the harp, 5 Singing a cywydd of four, and singing to the accompaniment of the harp, 6 Removing armour, 7 Heraldry’.

14 ŵyr Ieuan Llwyd  See Hywel ab Owain ap Gruffudd.

15 maen  A reference to the athletic feat of hurling a stone; cf. GIRh 3.120 A bwrw maen o’r blaen er blwng ‘And hurling a stone ahead to others’ annoyance’.

17–18 Ni thry … / Drosolion  Cf. GIRh 3.119 Bwrw acstre ’mhell a’i ellwng ‘Hurling a bar far and releasing it’; also what Llawdden says of Hywel, GLl 6.11–12 Mae ’n ei fraich ddeufaich o ddur, / Mae nerth megis mewn Arthur ‘There is a double weight of steel in his arm, / There is strength like Arthur’s.’ Nobody, after Hywel ab Owain’s death, can wield bars as he could.

19 hedlif  The shorter form of ehedlif, see GPC 1184.

21 dŵr Noe  On the story of Noah and the Flood, see Genesis 6.11–18.

24  The cynghanedd contains the fault crych a llyfn.

26 chwe llan  The churches of the parishes of Cemais, Darowen, Llanbryn-mair, Llanwrin, Machynlleth and Penegoes, all within the commote of Cyfeiliog, are probably meant, see WATU 54, 259.

26–8  These lines are strikingly reminiscent of a cywydd of uncertain authorship which purports to be an elegy for Einion ap Seisyllt, a ruler who dwelt in Rhwng Dyfi a Dulas in the second half of the twelfth century, but which in reality dates to the fifteenth or sixteenth century; see GGrG At.i.35–8 Gwae’r chwe llan, gwyddan’ i gyd, / Gwae filoedd mewn gofalfyd, / Machynlleth am ei chanllaw / A’i llew-was, drud y’i llas draw ‘Woe to the six churches, they all feel the blow, / Woe to the thousands in an anxious world, / Machynlleth because of its mainstay / And its leonine young man, cruelly was he struck down yonder.’ Note in particular the words chwe llan and Machynlleth am ei chanllaw. Both elegies are also concerned with the same locality and it is interesting to see the one echoing the other like this. Cf. also 79.1n.

27–8 Machynllaith … / … braw  Another way of saying Mwy oedd braw Machynllaith am ei chanllaw ‘Greater was the shock of Machynlleth because of its sustainer.’ Machynllaith is an old form of Machynlleth.

28 medd y brud  Possibly a reference to some well-known prophecy which had already been made regarding the inhabitants of Machynlleth.

29 crwth a thelyn  Cf. what Llawdden says of Dafydd, one of Hywel’s brothers, GLl 6.15, Impyn â thelyn ni thau ‘A scion who does not cease from the harp’, and of the other brother Llywelyn, ibid. 6.23–4, Cywydd serch i ferch a fyn, / A thalm ar grwth a thelyn ‘He desires a love cywydd for a maiden, / and an interval on the crowd and harp.’

31 organ  Cf. Llawdden’s description of Hywel and his two brothers, GLl 6.28, as organau gwŷr Gwynedd ‘organs of the men of Gwynedd’.

32 pedair colon  In the field of poetry and music, the meaning of colon according to GPC 544 (s.v. colofn) is ‘principal metre, principal part or division, fundamental metre or part’. Lines 29 and 31 suggest that it is music mainly that is meant here (cf. also 38 a chanu) and, according to GSDT 12.14n, it was proficiency in four colofn rather than in only three that distinguished the master-bards of the harp (penceirddiaid telyn) from those who won a silver ornament (ariandlws).

39 cyfraith Hywel  The native law of Wales associated with the name of the king Hywel Dda. This and 43 brawdwr show that litigation too was part of Hywel ab Owain’s patrimony.

42 rhoi Dafydd  Dafydd was Hywel’s son. According to WG2 ‘Elystan Glodrydd’ 43 (C), he was of the thirteenth generation, born c.1430, and an only son. Rhoi here suggests presenting him as his father’s successor.

43 brawdwr  See 39n.

44 teirgwlad  It is difficult to know what exactly is being referred to. One possibility is that teirgwlad is synonymous with tair talaith ‘three provinces’, namely Gwynedd, Powys and Deheubarth; cf. Llawdden’s description of Hywel and his brothers, GLl 6.46, as Teirw teilwng y tair talaith ‘The worthy bulls of the three provinces’ and see the corresponding note. If so, teirgwlad may be another word for Wales (conceived of as a tripartite unit). This explanation would be consistent with some of the other instances of the word in Guto’s work.

Other interpretations may be offered too. It may be that territories bordering on Cyfeiliog are meant, and here there is more than one possibility. The northern half of Cyfeiliog was bordered by the principality of Gwynedd, the lordship of Mawddwy (one of the Marcher lordships) and the territory of Powys Wenwynwyn. Or one could suggest the cantref of Arwystli and the commote of Caereinion which bordered on Cyfeiliog and which, together with the last, filled most of Powys Wenwynwyn. If so, in either case, the idea is not that Dafydd and Hywel rule these but are surrounded by them.

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Hywel ab Owain o Lanbryn-mair, 1400–50/75

Hywel ab Owain o Lanbryn-mair, fl. c.1400–50/75

Top

Hywel ab Owain yw gwrthrych cerdd 40 sy’n ei farwnadu. Ceir marwnad arall iddo gan Ddafydd Llwyd o Fathafarn (GDLl cerdd 57) a chanodd Llawdden gywydd mawl iddo ynghyd â’i ddau frawd, Dafydd a Llywelyn (GLl cerdd 6). At hynny, canodd Dafydd ap Hywel Swrdwal gywydd mawl i Ddafydd, mab Hywel (GHS cerdd 34), a chanodd Siôn Ceri gywydd mawl i un o feibion Dafydd, sef Wmffre (GSC cerdd 29). Ymhellach, gw. Roberts 1965: 93.

Achres
Seiliwyd yr achres isod ar WG1 ‘Elystan Glodrydd’ 42, 43, ‘Seisyll’ 2; WG2 ‘Elystan Glodrydd’ 43C. Dangosir y rheini a enwir yng nghywydd Guto i Hywel mewn print trwm, a thanlinellir enwau ei noddwyr.

lineage
Achres Hywel ab Owain o Lanbryn-mair

Fel y gwelir, drwy ei fam, Efa ferch Llywelyn Gogof, roedd Hywel yn gefnder i Sieffrai Cyffin, gŵr arall a roes ei nawdd i Guto.

Ceir gŵr arall ag enw tebyg i dad Hywel ab Owain yn byw yn ardal Llanbryn-mair tua’r un adeg, sef Owain Fychan ap Gruffudd ab Ieuan Llwyd, a ddisgynnai o lwyth Seisyll o Feirionnydd (WG1 ‘Seisyll’ 3) ac a folir gan Lewys Glyn Cothi (GLGC cerdd 199). Parodd y tebygrwydd hwn beth dryswch, oherwydd cymerodd Ifor Williams (GGl 327), ar sail llinell 14 o gerdd Guto, fe ymddengys, lle disgrifir Hywel ab Owain fel ŵyr Ieuan Llwyd, fod yr Ieuan Llwyd hwn yn daid i Hywel ab Owain a bod Owain Fychan ap Gruffudd ab Ieuan Llwyd yn ŵyr arall iddo. Ond taid Hywel ab Owain oedd Gruffudd, a cheir Ieuan Llwyd fel enw ei hendaid. Gorwyr, felly, nid ŵyr, i’w gyndad Ieuan Llwyd oedd Hywel, ac ŵyr i ŵr arall a chanddo’r un enw oedd Owain Fychan. Nid oedd gan Owain Fychan ychwaith fab o’r enw Hywel, rheswm pellach dros beidio â’i gysylltu ag ach Hywel. Tebyg mai deall ŵyr yn llythrennol yn hytrach nag yn yr ystyr fwy llac ‘disgynnydd’ a arweiniodd Ifor Williams, yn y lle cyntaf, i gymysgu’r ddwy ach. Parheir y dryswch yn GLGC 617, lle dywedir bod Llawdden wedi canu i dri mab Owain Fychan ap Gruffudd ap Ieuan Llwyd (ap Llywelyn), ond meibion oeddynt i Owain ap Gruffudd ab Ieuan ap Meilyr, ac un mab a oedd gan Owain Fychan a hwnnw’n dwyn yr enw Ieuan Llwyd. Er hynny, mae llawer yn gyffredin rhwng cywydd Lewys Glyn Cothi i Owain Fychan a cherddi Llawdden a Guto i feibion Owain ap Gruffudd, megis y cyfeiriadau at gerddoriaeth, miri a milwriaeth. Nid yw hyn yn syndod o gofio mor agos at ei gilydd y trigai’r ddau dylwyth, ac efallai fod y cerddi hefyd yn adlewyrchu chwaeth a diwylliant yr ardal yn gyffredinol.

Ei yrfa
Yn ôl achresi P.C. Bartrum, roedd Hywel yn byw yn ‘Y Gelli Dywyll, Llanbryn-mair’. Ni welwyd lle o’r enw Y Gelli Dywyll yn yr ardal honno, er cael digon o enghreifftiau mewn mannau eraill (ArchifMR d.g. Gelli Dywyll), ond dengys y disgrifiad ohono fel eryr braisg Mair o’r bryn (40.8) mai yn ardal Llanbryn-mair yng nghwmwd Cyfeiliog y trigai, ac awgryma’r cyfeiriadau at Fathafarn (11) a Dyfolwern (12) fod ei ddylanwad yn ymestyn ymhellach. Canmola Guto ef, ymysg pethau eraill, fel milwr, mabolgampwr, cerddor a chyfreithiwr.

A dilyn achresi Bartrum, perthynai Hywel i’r genhedlaeth a anwyd tua 1400. Anodd yw gwybod pryd y bu farw ond gellir awgrymu’r cyfnod 1450–75. Disgynnai, ar ochr ei dad, o Owain Cyfeiliog, tywysog nerthol de Powys yn y ddeuddegfed ganrif, noddwr beirdd ac o bosibl bardd ei hun; ac yng nghartref tad Hywel yn Rhiwsaeson ger Llanbryn-mair roedd traddodiad o noddi beirdd. Yn ei gywydd moliant trawiadol gofiadwy i Hywel a’i ddau frawd, Llywelyn a Dafydd (gw. uchod), canmola Llawdden y tri yn neilltuol am eu hoffter o gerdd dafod a cherdd dant yn ogystal ag am eu milwriaeth a’u campau corfforol, a thebyg iawn yn hyn o beth yw canmoliaeth Guto yntau i Hywel.

Mae’n bosibl, fel yr awgrymodd Ifor Williams (GGl 348), mai’r un gŵr ydyw â’r Hywel ab Owain a grybwyllir gan Guto mewn cerdd ddychan i Ddafydd ab Edmwnd (66.45–6). Roedd Dafydd wedi digio’r beirdd ac anoga Guto wŷr gwahanol barthau Cymru i’w hela. Mae’r ffaith ei fod yn crybwyll Hywel ab Owain rhwng Llawdden a’r beirdd Gruffudd ap Dafydd Fychan a Syr Rhys o Garno (43–50) yn awgrymu’n gryf mai bardd oedd Hywel, yntau, a chyfetyb hyn i’r hyn a ddywed Guto yn ei gerdd am ei ddiddordebau diwylliannol. Ymhellach, mae ei anogaeth i Hywel i beidio â gadael Dafydd i mewn i Bowys yn dangos y gall mai yng Nghyfeiliog yr oedd yr Hywel hwn yn byw.

Llyfryddiaeth
Roberts, E. (1965), Braslun o Hanes Llên Powys (Dinbych)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)