Chwilio uwch
 
50 – Marwnad Meurig Fychan ap Hywel Selau a’i wraig Angharad ferch Dafydd o Nannau
Golygwyd gan Alaw Mai Edwards


1Mawr fu’r cri am y Trihael,
2Mwy fu’r cwyn am Feurig hael.
3Mae wylo’n lli, mal yn llyn,
4Merwindod yw marw undyn.
5Y mae cof a mi a’i cân,
6Mawr gof, och Meurig Fychan,
7Pleidfab Hywel oludfawr,
8Pennaeth y farwolaeth fawr.
9Pencenedl, poen yw canu,
10Penrhaith ar Lanfachraith fu;
11Dolgellau a Nannau’n un,
12Diwreiddiwyd eu dau wreiddyn.

13Marw ddoe, y mae arwydd ynn,
14Mawr ei glod, Meurig lwydwyn.
15Marw ei gymar, Angharad,
16A marw gwledd Cymry a’u gwlad.
17O farw ynn ddau mae’r fro’n ddig,
18Ail marw Hywel a Meurig,
19Un urddas ŷnt â’r ddau sant,
20Un fodd yn y nef fyddant.
21Am lew wythradd Moel Othrwm,
22Am loer tref mae f’alar trwm.
23Gwae’i dir i gyd gwedy’r gŵr
24A gwae chwannog echwynnwr.
25Gwae’r tlawd am ei gwrt a’i wledd,
26Gwae’r gwan ddwyn gwraig o Wynedd.
27Plwyfol ar ddwyddol fu’r ddau:
28Plas hael mab Hywel Selau,
29Parth y gŵr a’m porthai gynt,
30Parth deuddyn, porth Duw iddynt.
31Mae’n brudd yma ein breuddwyd,
32Marw eog llin Meurig Llwyd.
33I drychant rhoed yr echwyn
34Heb rhoi cas, heb beri cwyn.
35Ni bu rydd bröydd a brig
36Eithr y môr a thir Meurig.
37Rhai inni yn rhoi ennyd,
38Rhenti’r beirdd, rhoi hwnt i’r byd.
39Yr aur aml a roer yma
40O goffr Duw a gaiff rhai da:
41Da’i rhannodd Duw, ar hynny,
42Dau olud teg a daly tŷ.
43Od aeth clod a bendith clêr
44I’r cwm a elwir Cymer,
45Draw ni ddoeth drwy Wynedd iach
46Deuryw enaid wirionach,
47A chael oes hir uwchlaw saint
48A chyd-hun a chyd-henaint.
49Duw a roes wrda a’i wraig,
50Dau’n ungrefft dan y Wengraig;
51Duw ddoe aeth â dau oedd un
52Ar ddau sydd urddas uddyn’.

1Mawr fu’r cri am y Tri Gŵr Hael,
2mwy fu’r galarnadu am Feurig hael.
3Mae’r wylo’n llif, fel llyn,
4poen meddwl yw marwolaeth dyn arbennig.
5Mae gennyf atgof ac fe’i rhoddaf ar gân,
6cof hir sydd gennyf, och Feurig Fychan,
7mab cefnogol Hywel mawr ei gyfoeth,
8pennaeth y farwolaeth fawr.
9Pennaeth llwyth, poen yw canu,
10bu’n bendefig ar Lanfachreth;
11Dolgellau a Nannau ynghyd,
12tynnwyd o’r gwraidd eu dau wreiddyn.

13Bu farw ddoe, y mae’n argoel i ni,
14un mawr ei glod, Meurig yr un llwyd a gwyn ei wallt.
15Bu farw ei gymar, Angharad,
16a bu farw gwledd y Cymry a’u gwlad.
17Oherwydd marw i ni’r ddau mae’r fro’n ddig,
18fel marwolaeth Hywel a Meurig,
19o’r un urddas ydynt â’r ddau sant hynny,
20o’r un modd yn y nef fyddant.
21Am lew wyth gradd Moel Othrwm
22a lloer y llys mae fy mhoen yn ddwys.
23Gwae ei dir i gyd ar ôl marw’r gŵr
24a gwae’r benthyciwr awyddus.
25Gwae’r tlawd am ei lys a’i wledd,
26gwae’r gwan oherwydd cipio’r wraig o Wynedd.
27Bu’r ddau’n blwyfolion ar ddwy ddôl:
28plas hael mab Hywel Selau,
29cartref y gŵr a’m porthai gynt,
30cartref y ddau, boed cymorth Duw iddynt.
31Trist iawn yma yw ein breuddwyd,
32bu farw eog teulu Meurig Llwyd.
33I drichant y rhoddwyd benthyg
34heb fod yn gas, heb beri cwyn.
35Ni bu bröydd a chopâu mynyddoedd yn rhydd
36namyn y môr a thir Meurig.
37Rhai oedd yn rhoi i ni am ysbaid,
38daliadau’r beirdd, rhoi draw i’r byd.
39Yr aur lawer a rodder yma
40y rhai da a gaiff o drysorfa Duw:
41da y’i rhannodd Duw, o achos hynny,
42dau gyfoeth teg a chynnal y tŷ.
43Os aeth clod a bendith beirdd y glêr
44i’r cwm a elwir Cymer,
45ni ddaeth drwy Wynedd iach draw
46ddau enaid o fath purach na hwy,
47gan gael oes hir uwchlaw saint
48a chwsg a henaint gyda’i gilydd.
49Duw a roddodd y gŵr bonheddig a’i wraig,
50dau o’r un ddawn dan y Wengraig;
51aeth Duw ddoe â dau a oedd fel un
52at ddau sydd yn urddas iddynt.

50 – Elegy for Meurig Fychan ap Hywel Selau and his wife Angharad daughter of Dafydd of Nannau

1Great was the lament for the Three Generous Men,
2the grieving for generous Meurig was greater.
3The weeping is a deluge, like a lake,
4the death of a unique man is agonizing.
5I have a memory and I will put it to song,
6a long memory, alas, Meurig Fychan,
7a supporting son of wealthy Hywel,
8the chieftain of the great death.
9The chief of his people, it’s painful to sing,
10he was a sovereign over Llanfachreth;
11Dolgellau and Nannau together,
12their two roots have been uprooted.

13He died yesterday, it’s a sign for us,
14one of great fame, Meurig of grey-white hair.
15Dead too is his wife Angharad,
16and dead is the feast of the Welsh people and their country.
17Because both of them are dead to us the region is sorrowful,
18like the death of Hywel and Meurig all over again,
19they enjoy the same honour as the two saints,
20they will have the same condition in heaven.
21I am in deep mourning after the lion of Moel Othrwm,
22one of eight grades, and after the moon of the court.
23Woe to all of his land after his death
24and woe the man who desires to borrow.
25Woe the poor after his feast and his hall,
26woe the weak because the lady from Gwynedd has been taken.
27Both were parishioners on two meadows:
28at the generous hall of the son of Hywel Selau,
29at the home of the man who once supported me,
30home of the two of them, let God support them.
31Our dream here is very sad,
32the salmon of Meurig Llwyd’s family has died.
33He would lend to three hundred tenants
34without being unkind, without causing grief.
35The hills and dales were not free
36except the sea and Meurig’s land.
37Ones giving to us a while
38the poets’ payment, giving to all the world.
39The copious gold given here
40will be received by the good ones from God’s coffer:
41God shared it fairly, and because of it,
42two fair riches and the maintenance of a house.
43If the praise and blessing of the poets
44has gone to the valley called Cymer,
45there never came through healthy Gwynedd yonder
46two souls of purer nature than them,
47getting a long life above the saints
48joined together in sleep and in old age.
49God placed the good man and his wife,
50the two with one skill below Y Wengraig;
51God, yesterday, took two who were as one
52to two who are their honour.

Y llawysgrifau
Ceir y cywydd hwn mewn 12 llawysgrif. Mae pob copi yn dilyn yr un drefn linellau ond collwyd y ddalen a gynhwysai bedair llinell gyntaf y cywydd yn LlGC 3061D, ac mae’n amlwg fod dau fersiwn o’r gerdd.

Ffynhonnell y fersiwn gyntaf o’r cywydd yw Pen 99. Ar yr olwg gyntaf, mae’n cynnig darlleniadau da ond wrth eu cymharu â’r darlleniadau a ddiogelwyd yn yr ail fersiwn, ni cheir cystal ystyr o ran cyd-destun a chynnwys. Copïwyd y gerdd yn union o Pen 99 gan Rowland Lewis o Fallwyd tua 1632 yn ei gasgliad ef, LlGC 566B. Mae trefn y cerddi’n awgrymu bod Pen 152 hefyd yn gopi o Pen 99 er bod rhai amrywiadau.

Mae’r ail fersiwn yn dilyn yr un drefn linellau â Pen 99 ond mae’r amrywiadau yn sylweddol. Perthyn LlGC 3061D, Pen 198 a LlGC Mân Adnau 1206B i’r grŵp hwn ac mae’n bosibl fod y ddau olaf yn gopïau o LlGC 3061D. O ran ystyr, mae’r darlleniadau yn well ond ceir hefyd reswm cryf arall dros gredu bod yr ail fersiwn hwn yn nes at y gynsail. Siôn Dafydd Laes, sef bardd proffesiynol Nannau yn ystod yr ail ganrif ar bymtheg, a fu’n gyfrifol am LlGC 3061D tua 1690 ac mae’r llawysgrif yn gasgliad o gerddi i deulu Nannau a Chorsygedol. Mae’n bosibl, felly, fod ei ffynhonnell ef yn perthyn yn agos iawn i’r gynsail.

Trawsysgrifiadau: Pen 99 a LlGC 3061D.

stema
Stema

3 wylo’n lli, mal yn llyn  Ni chadwyd y pedair llinell gyntaf yn LlGC 3061D ond dichon mai’r un darlleniad yw’r un yn Pen 198: mae wylo lli mal y llyn. Mae darlleniad Pen 99 angen ei gywasgu: mae wylo yn lli mal yn llyn ac yn Pen 152 hepgorir yr ail yn sy’n rhoi n berfeddgoll yn hanner cyntaf y llinell. Dilynir Pen 99 yma.

4 yw  Hepgorir yw ym mhob copi ac eithrio Pen 99. Dichon i’r copïwyr gymryd marw yn ddeusill a hepgor yw i arbed sillaf.

7 Hywel  Sef darlleniad X1: pleidfab Howel oludfawr. Ceir a hap oludvawr gan Pen 99. Mae’r ystyr yn well o ddeall bod y bardd yn cyfeirio at ei noddwr fel mab i Hywel (ac mae’r darlleniad hwnnw hefyd yn rhoi cynghanedd groes o gyswllt).

8 pennaeth  Nid yw’n eglur yn y copïau ai pen aeth neu pennaeth yw’r darlleniad yma ac mae’r ystyr hefyd ychydig yn niwlog. Gan na cheir copi cynnar iawn o’r cywydd mae’n bosibl i linellau gael eu colli yma a fyddai’n rhoi gwell ystyr.

12 dau wreiddyn  Rhydd Pen 99 ddarlleniad unigryw yma sef da drwyddyn. Dilynir X1 felly.

13 y mae  Ceir y darlleniad i mae yn LlGC 3061D ac y mae yn Pen 152 felly mae’r dystiolaeth yn gryfach tros gynnwys y yma. Hepgorir y yn Pen 99 ond caiff ei hychwanegu mewn llaw ddiweddarach.

14 mawr  Dilynir darlleniad X1 yma yn hytrach na’r darlleniad marw sydd gan Pen 99. Mae’n fwy synhwyrol fod y bardd yn cyfeirio at Meurig fel un mawr ei glod.

16 a marw  Mae’r llinell hon yn chwesill ym mhob llawysgrif ac eithrio LlGC 3061D sy’n cynnwys yr a ar y dechrau a dilynir hynny yma er mwyn hyd y llinell.

17 O farw ynn ddau mae’r fro’n ddig  Dilynir X1 yma gan fod hynny’n fwy ystyrlon na darlleniad Pen 99 sef O farw /r/ ddav mae’r far ar ddig.

18 Hywel a Meurig  Sef darlleniad X1 a Pen 152. Ceir sawl ‘Hywel’ a ‘Meurig’ ymysg teulu Nannau ond dichon mai cyfeiriad yw hwn at Hywel, hen ewythr i Meurig, a Meurig Fychan ab Ynyr Fychan, tad Hywel, a hen daid Meurig (noddwr y gerdd hon). Yn Pen 99 ceir Hywel amhevrig sydd fel petai’n gyfeiriad at Hywel Selau ap Meurig Llwyd, tad Meurig Fychan y gerdd hon. O ran y cyd-destun mae’n well darllen Hywel a Meurig gan fod y bardd yn marwnadu dau ar y cyd yma (a chanodd Llywelyn Goch gerdd foliant i’r ddau frawd uchod ar y cyd, gw. GLlG cerdd 8). At hynny, dehonglir y cyfeiriad yn y llinell nesaf at ddau sant yn gyfeiriad at y ddau ŵr yma hefyd ynghyd â’r cyfeiriad ar ddau yn llinell 52, gw. nodyn esboniadol.

22 mae f’alar trwm  Dyma ddarlleniad X1, sy’n cytuno â Pen 99, ond i’r f gael ei chroesi allan yno. Dichon i hynny ddigwydd gan fod ei chynnwys yn rhoi f berfeddgoll. Fodd bynnag, gellir ystyried bod alar yn ffurf gysefin (ac nid yn dreiglad meddal o galar), sef ‘blinder, diflastod, syrffed’, a deall mau alar trwm fel ‘eiddof fi yw galar dwys’.

26 ddwyn  Awgryma’r angen am dreiglad meddal yma fod angen dilyn darlleniad X1. Didreiglad yw dwyn yn Pen 99.

27 ar ddwyddol  Llinell astrus gan nad yw’r llawysgrifau yn cynnig darlleniadau boddhaol yma. Gan Pen 99 ceir Plwyfol ar y ddôl fv’r ddav ond mae hynny’n rhoi tair sillaf ddiacen yn hanner cyntaf y llinell (sy’n annerbyniol yn ôl CD 269). Mae X1 yn cynnig Plwyfol arwyddol fu’r ddau: cynghanedd wallus a’r ystyr eto’n niwlog (ystyr arwyddol yw ‘arwyddocaol’ ac ni cheir enghraifft cyn 1708 yn GPC 217). Awgrymir, yn betrus, ddiwygio’r darlleniad yn ar ddwyddol, er mwyn gwella’r aceniad a’r synnwyr: gw. ymhellach 27n (esboniadol).

29 a’m  Dilynir LlGC 3061D yma yn hytrach na Pen 99 sy’n darllen a’n.

31 yma ein breuddwyd  Darlleniad LlGC 3061D sy’n rhoi cynghanedd groes. Gan Pen 99 ceir iddyn y breuddwyd sy’n rhoi m wreiddgoll.

33 rhoed yr echwyn  Darlleniad Pen 99 a X1 yw I drychant y rhoid echwyn ond mae’r gynghanedd yn wallus. Yn Pen 99 cywirwyd y llinell gan law ddiweddarach: I drychant y rhod{yr}echwyn a dilynir hynny yn GGl. Rhaid dilyn cywiriad Pen 99.

34 Heb rhoi cas, heb beri cwyn  Mae’r llinell yn rhy fyr yng nghopi Pen 99 sef heb roi cas na bwrw cwyn, oni chyfrif bwrw yn ddeusill. Darlleniad X1 yw heb rhoi cas heb beri cwyn sy’n golygu i rh wrthsefyll treiglad yn dilyn heb. Wrth ddyblu b yn ail ran y llinell disgwylir calediad ac felly angen ateb p yn rhan gyntaf y llinell. Ond tybed a aeth b yn p o flaen rh? Mae’r ystyr yn llawer gwell hefyd o ddilyn darlleniad X1 gan mai ei foli am beidio achosi cwyn a wna’r bardd yn hytrach na bwrw cwyn.

35 bröydd a brig  Dilynir X1 yma yn hytrach na Pen 99 bröydd na brig.

40 rhai  Dilynir darlleniad X1 yma yn hytrach na Pen 99 aur, gan ddeall rhai yn oddrych y ferf. Mae’r ystyr yn well gan mai cyfeirio at gael ad-daliad mae’r bardd.

42 Dau olud teg a daly tŷ  Mae’r gynghanedd yn wallus yn llawysgrifau X1 gan nad yw l yn cael ei hateb, dau o waed teg yn dal ty. Anodd yw gweld a oes bwlch yn Pen 99 gyda’r gair daly neu dal y ond mae ei ymestyn yn ddau air yn rhoi llinell wythsill. Dilynir Pen 99 yma felly.

45–6 Draw ni ddoeth drwy Wynedd iach / Deuryw enaid …  Sef darlleniad X1. Mae Pen 99 yn cynnig darlleniad gwahanol eto sef Duw ni ddoeth dwy wynedd iach. Cyfeirio at Feurig ac Angharad y mae’r bardd yma ac nid yw sôn amdanynt yn dod i ddwy Wynedd yn ystyrlon (a disgwylid i dwy dreiglo). Gwell, felly, fod y bardd yn sôn iddynt ddod drwy Wynedd ac iddo honni na fu i ddau cystal â hwy droedio tir Gwynedd. Mae’n bosibl hefyd ei fod yn cyfeirio at abaty Cymer ac iddynt gael eu claddu yno yn y fynwent (deellir uwchlaw saint isod yn gyfeiriad at eu gorweddfan).

47 uwchlaw saint  Mae darlleniad X1 yn rhagori yma ac yn osgoi r berfeddgoll: gthg. Pen 99 uwchlaw’r saint.

48 cyd-hun  Darlleniad Pen 99 yw cytun ac yn X1 ceir cyd huno. Dilynir X1 yma ar sail ystyr ac mae’n bosibl mai hynny sydd hefyd yn Pen 99 ond gyda’r calediad d h = t.

50 dau’n ungrefft  Rhaid ystyried y ddau ddarlleniad yn eu cyd-destun yma, sef darlleniad Pen 99: Dvw a roes wrda ai wraig / doe /n/ vn grefft … neu X1: Dvw a roes gwr da ai wraig / dau’n ungrefft. Gwell o ran ystyr yw bod y bardd yn cyfeirio eto at Feurig ac Angharad, sef y ddau sy’n ungrefft ‘o’r un ddawn’: pwysleisir yn y llinellau olaf hyn i Feurig ac Angharad gael eu huno’n un ac wrth ddilyn X1 mae’r ystyr yn llifo’n well tua’r diwedd.

51 Duw ddoe aeth â dau oedd un  Ceir darlleniad gwahanol iawn gan Pen 99, sef I Dduw y ddaeth y ddau ddyn, ond o ran yr ystyr mae darlleniad X1 yn rhagori yma. Mae’r darlleniad â dau oedd un yn cyd-fynd â chynnwys y gerdd a bod y ddau wedi eu huno mewn angau.

Canwyd y farwnad hon i Feurig Fychan ap Hywel ap Meurig Llwyd o Nannau, Llanfachreth, a’i wraig Angharad ferch Dafydd ap Cadwgan ap Phylip Dorddu o Linwent a fu farw tua’r un amser.

Hoelir y sylw ar haelioni Meurig o’r dechrau a mynega’r bardd ei fwriad i ddefnyddio ei ddysg farddol (cof, llinell 5) i ganu marwnad iddo. Cawn wybod am statws uchel Meurig fel gŵr y gyfraith (penrhaith) a phrif swyddog ardal Llanfachreth a Dolgellau (7–12). Cyfeirir at y farwolaeth fawr (8) sydd o bosibl yn gyfeiriad at haint a fu’n gyfrifol am farwolaeth ei noddwr (fel yr awgrymwyd gan Williams 2001: 611; gw. 8n isod).

Dysgwn yn y rhan nesaf fod gwraig Meurig, Angharad, hithau, wedi marw (15). Cymhara’r farwolaeth ddwbl i farwolaeth y ddau frawd Hywel a Meurig Llwyd; dywed Guto eu bod yn deilwng o’r un urddas â’r ddau frawd ac mai’r Un fodd yn y nef fyddant, sydd o bosibl yn gyfeiriad at eu claddu yn abaty Cymer fel y ddau frawd yn y gorffennol. Cwyna Guto am ei golled bersonol wrth iddo golli’r [ll]ew (Meurig) a’r [ll]oer (Angharad) o Foel Othrwm. Yna try at golled ehangach y gymuned, sy’n colli uchelwr a oedd yn fenthyciwr tiroedd hael ac yn cynnal gwleddoedd yn Nannau a oedd yn noddfa i’r tlawd (23–4). Colled i’r gwan a’r anghenus yn arbennig yw colli Angharad, y [w]raig o Wynedd (26). Dywed ymhellach fod y ddau’n ffyddlon i’w plwyf ac i’r ddwyddol, sef o bosibl dau o’u cartrefi yn yr ardal.

Try Guto nesaf at diroedd Meurig Fychan. Dywed fod Meurig yn rhentu tiroedd i drichant a mwy heb ddangos unrhyw arwydd o anghyfiawnder: ei dir ef oedd y tir mwyaf rhydd ar y ddaear (35–6). Roedd hefyd yn rhoi taliadau i’r beirdd a’r rheiny’n daliadau cyfiawn iawn (40). Yn wir, dymuna’r bardd i holl glod a bendith y beirdd fynd gyda Meurig ac Angharad i’r man lle claddwyd y ddau, yn abaty Cymer gerllaw eu cartref (43–4), lle claddwyd nifer o’r teulu o’u blaenau. Dymunir cwmnïaeth hir iddynt gyda’r saint yn yr abaty cysegredig lle bu i Dduw fynd â hwy at y ddau a oedd o’r un urddas â hwy, sef y brodyr Hywel a Meurig Llwyd.

Dyddiad
Yn ôl un ffynhonnell, bu farw Meurig Fychan yn y flwyddyn 1482, gw. RWM ii, 847 ac awgryma Jones (1953–6: 10) nad oedd llawer iawn o fwlch rhwng marwolaeth Meurig a’i fab Dafydd (bu farw Dafydd yn 1494). Byddai hynny’n ei wneud yn hen iawn o gofio iddo gael ei eni o gwmpas 1402. Yn ôl Pryce 2001: 286, bu farw Meurig yn nes at ganol y ganrif: ‘it was at some point in the middle decades of the fifteenth century that Meurig Fychan II of Nannau, member of a prominent local family of uchelwyr, and his wife Angharad were buried at Cymer’. Ceir y cyfeiriad olaf ato yn 1460, ond yna ceir bwlch yn llawysgrifau Nannau o 1460 hyd at 1480 ac awgryma Parry (1958: 89) mai rywbryd yn ystod y cyfnod hwnnw (1460–1480) y bu Meurig farw. Gallwn awgrymu felly i’r cywydd hwn gael ei ganu yn y cyfnod hwn.

Golygiad blaenorol
GGl cerdd LVIII.

Mesur a chynghanedd
Cywydd, 52 llinell.
Cynghanedd: croes 71% (37 llinell), traws 11% (6 llinell), sain 10% (5 llinell), llusg 8% (4 linell).

1 y Trihael  Tri Hael Ynys Prydain, sef Nudd, Mordaf a Rhydderch, gw. TYP3 5–7.

2 Meurig  Meurig Fychan ap Hywel ap Meurig Llwyd.

5 cof  Efallai fod y bardd yn chwarae ag ystyr cof yma ac yn y llinell nesaf. Gellir ei ddeall i olygu ‘dawn farddol’; roedd y cof yn un o’r tri phwnc y disgwylid i’r beirdd eu cadw a’u diogelu. Gall ystyr modern cof, ‘dwyn i gof’, hefyd fod yn berthnasol a gall fod Guto yn dweud ei fod am ganu cân er mwyn cofio Meurig Fychan.

7 pleidfab  Sef disgrifiad o Feurig Fychan. Gall plaid yn y cyfuniad hwn olygu ‘cefnogaeth’.

7 Hywel oludfawr  Tad Meurig Fychan oedd Hywel Selau ap Meurig Llwyd a fu farw c.1402/4, gw. 49.16n. Ystyr goludfawr yw ‘â chyfoeth mawr’. Ymhellach am gyfoeth y teulu, gw. Parry 1958 ac Owen and Smith 2001: 113.

8 y farwolaeth fawr  Ceir awgrym yma fod Meurig ac Angharad wedi marw oherwydd rhyw haint.

10 penrhaith  Sef arweinydd y ‘rhaith’; corff o ddynion a gadarnhâi lw un o’r pleidiau mewn achos cyfreithiol, gw. Jenkins 1970: 104–7. Ond gall gyfeirio’n gyffredinol hefyd at ‘pennaeth, pen (y gyfraith), pendefig’. Enwir Meurig Fychan fel penrheithiwr llys Caernarfon yn 1444/5, gw. Ellis 1838: 89. Yn y blynyddoedd 1452/3 i 1453/4 bu’n dyst i wahanol achosion yn ymwneud â dwyn anifeiliaid yn yr ardal, gw. Parry 1958: 88–9.

10 Llanfachraith  Sef amrywiad ar yr enw Llanfachreth, plwyf yng nghwmwd Tal-y-bont, Meirionnydd, lle saif plasty Nannau hyd heddiw.

11 Dolgellau  Y plwyf nesaf at Lanfachreth a thref farchnad bwysig yn yr Oesoedd Canol. Ceir corffddelw o hen daid Meurig Fychan, sef Meurig ab Ynyr Fychan, yn yr eglwys yno.

11 Nannau  Gw. 49.3n Nannau. Yn Nannau, fe ymddengys, yr oedd Meurig Fychan ac Angharad yn byw: Meurig oedd unig etifedd Hywel Selau ac roedd yn ddwy oed pan fu farw ei dad. Dichon, felly, i Nannau fod yn gartref i’w warchodwr yn ogystal, sef ei ewythr Gruffudd Derwas, ond gw. 27n isod.

14 llwydwyn  Ymddengys fod gan Meurig Fychan wallt wedi britho, cf. 49.13 A gwenllys Feurig wynllwyd.

15 Angharad  Gwraig Meurig Fychan oedd Angharad ferch Dafydd ap Cadwgan ap Phylip Dorddu o Linwent, gw. Angharad ferch Dafydd ap Cadwgan.

18 Hywel a Meurig  Gw. 49.1n. a 49.1–2n.

19 dau sant  Sef y brodyr Hywel a Meurig Llwyd, cf. 51–2.

21 llew  Sef yr anifail a ddarlunnir ar arwyddlun herodrol teulu Nannau, cf. GLGC 234.8 llew Nannau a llin Ynyr (am Ruffudd Derwas).

21 Moel Othrwm  Enw ar fynydd yn Llanfachreth; ceir y sillafiad Orthrwm hefyd yn 51.5 a cf. TA LVII.43–4 Aml denant mal ôd Ionawr, / A’th wŷr am Foel Orthrwm fawr (i Hywel ap Dafydd ap Meurig o Nannau), a gw. 51.5n (testunol). Credir yn gyffredinol fod Nannau wedi ei leoli ar odrau’r mynydd, gw. Rowlands 1976: 74: ‘it should be noted that the hill, on the slope of which Nannau is situated, is called “Moel Offrwm”, “the (bare) hill of sacrifice” ’. Yn ôl Thomas (1965–8: 98), fodd bynnag, lleolir y plasty hynafol rhwng Moel Cynwch a Moel Othrwm.

24 echwynnwr  Sef ‘benthyciwr’ yma gw. GPC 1163.

27 ar ddwyddol  Dehonglir dôl yn enw priod yn GGl. Yma diwygiwyd y darlleniad (gw. 27n (testunol)) a darllen ar ddwyddol gan awgrymu bod y bardd yn cyfeirio at ddau le (neu parth, gw. 29n) a oedd yn perthyn i deulu Nannau. Ystyr dôl yw ‘llecyn gwastad ar lan afon’ neu’n fwy manwl, y tir a amgylchid bron gan dro afon, gw. GPC 1073 (fel yn yr enw priod ‘Dolgellau’). Awgrymir yn betrus fod dwyddol yn golygu dwy aelwyd a oedd yn cael eu hamgylchynu gan afonydd. Dichon mai Nannau yw’r cyntaf, sef plas hael Hywel Selau, a’r ail, efallai, yn gartref i’r gŵr a’m porthai gynt, sef Gruffudd Derwas o bosibl. Nid yw lleoliad ei gartref ef yn hysbys ond awgrymir yn Richards (1964–6: 32) mai stad yn ‘ardal Islaw’r dref yw Derwas’, felly yr ochr draw i afon Wnion.

28 Hywel Selau  Tad Meurig Fychan oedd Hywel ap Meurig Llwyd ap Meurig Fychan neu Hywel Selau, gw. 49.16n.

29 parth  Sef ‘cartref’ neu ‘aelwyd’ yma, gw. GPC 2694.

29 y gŵr a’m porthai gynt  Tybed ai cyfeiriad at Ruffudd Derwas yw hwn? Gw. Jones 1953–6: 9: ‘Gruffydd Derwas, brother of Hywel Selau, was guardian to the infant Meurig Vychan, and resided much at Nannau’. Er nad oes cerddi i Ruffudd wedi goroesi gan Guto, mae’n bosibl iawn iddo gynnig nawdd iddo yn gynharach yn ei oes. Fodd bynnag, erbyn i Lewys Glyn Cothi ganu moliant i Ruffudd a’i wraig Gwenhwyfar, dywed mai eraill sydd yn Nannau bellach, gw. GLGC 234.41–2 Yr awron mae rhai eraill / yn eu lle’n dwyn enw y llaill. Efallai, felly, mai at [b]arth gwahanol y cyfeirir yma, sef cartref Gruffudd Derwas.

30 porth Duw  Ystyr porth yma yw ‘cymorth’, cf. 91.14 A’th enw, porth Duw i’th wyneb!

31 prudd  Ceir dwy ystyr i prudd sef ‘doeth’ a ‘trist’; yr ail sydd orau yma.

31 breuddwyd  Gall breuddwyd weithiau ddwyn ystyr negyddol mewn Cymraeg Canol, cf. GLlG 12.98; GMBr 1.1–2 a GSH 8.49–50; neu gall olygu ‘gobeithion’.

32 eog  Meurig Fychan yw eog llin Meurig Llwyd. Mae trosiad yr eog yn dwyn i gof Eog Llyn Lliw, sef yr hynaf o blith y creaduriaid sy’n cynorthwyo marchogion Arthur i ganfod Mabon fab Modron yn chwedl ‘Culhwch ac Olwen’, gw. CO3 31–3; Jones 1951–2: 62–6. Mae lle i gredu bod Meurig Fychan yn ŵr oedrannus iawn pan fu farw. Rhoddir ei ddyddiad geni yn negawd cyntaf y ganrif.

32 Meurig Llwyd  Sef taid Meurig Fychan, gw. 49.1–2n.

33–6  Rhydd y bardd sylwadau gwerthfawr yma am berthynas Meurig â’i denantiaid. Fe’i canmolir yn benodol am fod yn dirfeddiannwr teg a chlên, rhywbeth prin, o bosibl, ym Meirionnydd yn y cyfnod hwn. Fodd bynnag, dylid nodi’r hyn a ddywed Roberts (1963–4: 309) wrth drafod ffyniant stad Nannau a’r ymdrech i ganoli’r stad yn ystod cyfnod Meurig: ‘Prynwyd tiroedd oddi wrth berthnasau a chymdogion llai cefnog; prynwyd tiroedd eraill gan rai a syrthiodd ar ddyddiau blin a gorfod trosglwyddo eu cyfran am ryw reswm neu’i gilydd; a diau fod darnau eraill o dir wedi eu cael trwy ffyrdd llai cyfreithiol fyth. Erbyn canol yr unfed ganrif ar bymtheg yr oedd gan Nannau diroedd o Lanfachreth drwy’r Brithdir, Garthgynfawr a Dolgellau, i lawr hyd Lwyngwril ar hyd arfordir Ardudwy hyd Benrhyndeudraeth; ac i’r mynydd hyd y Migneint. Dyma’r teulu pwysicaf, a’r cyfoethocaf hefyd, efallai, yn Sir Feirionnydd.’ Am sefyllfa tiroedd rhydd yng nghwmwd Tal-y-bont yn ystod oes Meurig Fychan a’i ddisgynyddion, gw. Thomas 2001: 191–2: ‘Meurig Fychan, his son Dafydd, and his grandson Hywel extended their patrimony … mainly at the expense of their fellow free tenants.’ Daeth lladrata anifeiliaid, llosgi tai, anghydfod rhwng teuluoedd oherwydd tiroedd ac ati yn gyffredin iawn yn ardal Dolgellau (Evans 1995: 52) ac os na fu Meurig Fychan yn rhan o hynny, dichon fod ei berthnasau yn euog. Cf. y cywydd a ganodd Tudur Penllyn i gymodi rhwng Hywel ap Gruffudd ap Siancyn a Hywel ap Gruffudd Derwas, ewythr Dafydd ap Meurig Fychan, gw. GTP cerdd 22.

40 coffr Duw  Defnyddir coffr ‘cist, yn enw. y math y cedwid trysorau ac eiddo ynddi’ yn ffigurol am ‘gronfa, trysorfa’ yn gyffredinol, gw. GPC 539, cf. 9.81–2 Mawr o dâl am aur o’i du / A gaiff Rhys o goffr Iesu.

44 Cymer  Sef abaty Cymer yn Llanelltyd yng nghwmwd Tal-y-bont, Meirionnydd. Cymer oedd y fynachlog Sistersaidd leiaf yng Nghymru a’r unig un ym Meirionnydd, gw. ‘Monastic Wales’. Yno, fe ymddengys, y claddwyd Meurig ac Angharad ar sail tystiolaeth y cywydd hwn, ac yn ôl ewyllys eu mab, Dafydd ap Meurig Fychan, yno y byddai ef yn cael ei gladdu (bu farw yn 1494). Ceir llawer o wybodaeth am yr abaty yn llawysgrifau Nannau, ymhellach gw. Butler and Smith 2001: 297–325.

50 y Wengraig  Gw. 49.7n.

52 ar ddau  Deellir ar yn ffurf ar ‘at’, gw. GPC 173 d.g. ar7 ‘at, i (wrth gyflwyno’r lle neu’r person y cyrchir ato)’ ac mai neges y bardd yw bod Meurig ac Angharad yn mynd at ddau sydd urddas uddyn’, sef y ddau a ddisgrifir fel y ddau sant yn 18, Hywel a Meurig (gw. 49.1n a 1–2n).

Llyfryddiaeth
Butler, L.A.S. and Smith, J.B. (2001), ‘The Cistercian Order: Cymer Abbey’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 297–325
Ellis, H. (1838) (ed.), Registrum vulgariter nuncupatum ‘The Record of Caernarvon’ (London)
Evans, H.T. (1995), Wales and the Wars of the Roses (second ed., Stroud)
Jenkins, D. (1970), Cyfraith Hywel: Rhagarweiniad i Gyfraith Gynhenid Cymru’r Oesau Canol (Llandysul)
Jones, E.D. (1953–6), ‘The Family of Nannau (Nanney) of Nannau’, Cylchg CHSFeir 2: 5–15
Jones, T. (1951–2), ‘Chwedl yr Anifeiliaid Hynaf’, Cylchg LlGC vii: 62–6
Owen, D.H. and Smith, J.B. (2001), ‘Government and Society 1283–1536’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 60–136
Parry, B.R. (1958), ‘The History of the Nannau Family (Meirionethshire) to 1623’, (M.A. Cymru [Bangor])
Pryce, H. (2001), ‘The Medieval Church’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 254–96
Richards, M. (1964–6), ‘Rhai Enwau Lleoedd’, B xxi: 30–42
Roberts, E.P. (1963–4), ‘Cywydd Cymod Hwmffre ap Hywel ap Siencyn a’i Geraint’, Cylchg CHSFeir IV: 302–17
Rowlands, E.I. (1976) (ed.), Poems of The Cywyddwyr: A Selection of Cywyddau c.1375–1525 (Dublin)
Thomas, C. (1965–8), ‘The Township of Nannau, 1100–1600 A.D.’, Cylchg CHSFeir 5: 97–103
Thomas, C. (2001), ‘Rural Society, Settlement, Economy and Landscapes’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 168–224
Williams, G.A. (2001), ‘The Literary Tradition to c.1560’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 507–628

‘Monastic Wales’ www.monasticwales.org

This elegy is for Meurig Fychan ap Hywel ap Meurig Llwyd of Nannau, Llanfachreth and his wife Angharad daughter of Dafydd ap Cadwgan ap Phylip Dorddu of Llinwent who died about the same time.

Guto concentrates on Meurig’s generosity from the beginning of the poem, declaring that he will use his bardic knowledge (cof, line 5) to compose his elegy for Meurig. He mentions that Meurig was a man of great status as a penrhaith and a chieftain of Llanfachreth and Dolgellau (7–12). He also refers to the farwolaeth fawr ‘the great death’, possibly a reference to the plague that killed his patron (as suggested by Williams 2001: 611; see below 8n).

We learn in the next section that Meurig’s wife, Angharad, has also died (15). Guto compares their deaths to that of the two brothers Hywel and Meurig Llwyd and claims that they are worthy of the same honour. This may be a reference to the fact that Meurig and Angharad were buried on the land of Cymer abbey as were the brothers. Guto mourns his loss, comparing Meurig to a lion and Angharad to the moon, before turning his attention to the loss felt by the wider community. Meurig was a generous lender of land and a provider of great feasts and his home was always open to the poor (23–4). The loss of Angharad, ‘the lady from Gwynedd’, was especially worrying for the weak and needy (26). Guto implies that both she and her husband were faithful towards their parish and their dwyddol, ‘two meadows’ or homes.

Meurig’s land is the subject of the next section. According to the poet, Meurig rented lands to more than three hundred tenants without showing any sign of injustice: it was the land with the greatest freedom on earth (35–6). Meurig was also generous in his payments to the poets and therefore an excellent patron (40). Indeed, Guto hopes that the praise and the blessing of the poets will accompany Meurig and Angharad to their place of rest in Cymer abbey, near their home (43–4), where other members of the family had been laid to rest in the past. He wishes them a long residence in the company of saints at the abbey where God has taken them to rest with the brothers Hywel and Meurig Llwyd.

Date
According to one source, Meurig Fychan died in 1482, see RWM ii, 847, and Jones (1953–6: 10) suggests he died only a few years before his son, Dafydd (who died in 1494). He would have been very old considering that he was born about 1402. Pryce (2001: 286) suggests a date closer to the middle of the fifteenth century: ‘it was at some point in the middle decades of the fifteenth century that Meurig Fychan II of Nannau, member of a prominent local family of uchelwyr, and his wife Angharad were buried at Cymer’. There is a gap in the collection of the manuscripts of Nannau from 1460 to 1480 and Parry (1958: 89) suggests that Meurig may have died during this period. We can suggest, therefore, that this elegy was composed 1460–80.

The manuscripts
This poem occurs in 12 manuscripts. There are clearly two versions of the poem. The first derives from Pen 99 (c.1617), of which LlGC 566B and Pen 152 are copies. The second version derives from LlGC 3061D and although the same line order occurs, it does have some very different readings. Siôn Dafydd Laes copied LlGC 3061D about the year 1690 (Pen 198 and LlGC Mân Adnau 1206B seem to be copies). He was the professional poet at Nannau during the seventeenth century and his version, therefore, could indeed be more closely related to the original version of the poem.

stema
Stemma

Previous edition
GGl poem LVIII.

Metre and cynghanedd
Cywydd, 52 lines.
Cynghanedd: croes 71% (37 lines), traws 11% (6 lines), sain 10% (5 lines), llusg 8% (4 lines).

1 y Trihael  The ‘Three Generous Men’ recorded in the Triads: Nudd, Mordaf and Rhydderch, see TYP3 5–7.

2 Meurig  See Meurig Fychan ap Hywel ap Meurig Llwyd.

5 cof  The poet is probably playing on the meanings of cof which can refer to ‘memory’ in general, or more specifically to one of the three poetic lores which the poets were expected to preserve and protect. The modern meaning ‘remembrance’ might also be valid here if the meaning is that Guto is composing his cywydd to ‘remember’ Meurig Fychan.

7 pleidfab  A description of Meurig Fychan as a supportive son of Hywel.

7 Hywel oludfawr  Meurig Fychan’s father was Hywel ap Meurig Llwyd or Hywel Selau who died in c.1402/4, see 49.16n. The meaning of [g]oludfawr is ‘wealthy’; for further information about the family’s wealth see Parry 1958 and Owen and Smith 2001: 113.

8 y farwolaeth fawr  It is suggested here that Meurig and Angharad were victims of a deadly plague. However, the poets very rarely mention the cause of death in an elegy and this phrase is very peculiar here. Indeed, something could be missing from the text here, especially as there are no copies of the poem before the seventeenth century.

10 penrhaith  The chief compurgator or the foreman of a jury, see Jenkins 1970: 104–7; or simply ‘chief, head (of the law), lord, sovereign’. Meurig Fychan is named as the penrheithiwr of Caernarfon court in 1444/5, see Ellis 1838: 89. In the years 1452/3 to 1453/4 he was a witness in various cases involving the stealing of animals in the area, see Parry 1958: 88–9.

10 Llanfachraith  A variant on the place name Llanfachreth, a parish in the commote of Tal-y-bont, Merionnydd, where Nannau still stands today.

11 Dolgellau  The parish next to Llanfachreth and an important market town in the Middle Ages. At Saint Mary’s Church, Dolgellau, there is an effigy of Meurig ab Ynyr Fychan, Meurig Fychan’s grandfather.

11 Nannau  See 49.3n. It seems that Meurig Fychan and Angharad lived at Nannau: Meurig was the sole heir of Hywel Selau and was only two years old when his father died. Presumably Nannau became the home of his protector too, his uncle Gruffudd Derwas, but see 27n.

14 llwydwyn  Meurig Fychan seems to have had grey hair, cf. 49.13 A gwenllys Feurig wynllwyd ‘and the blessed hall of white- and grey-haired Meurig’.

15 Angharad  The wife of Meurig Fychan was Angharad daughter of Dafydd ap Cadwgan ap Phylip Dorddu of Llinwent, see Meurig Fychan.

18 Hywel a Meurig  See 49.1n and 49.2n.

19 dau sant  A reference to Hywel and Meurig Llwyd as saints (cf. 51–2 ).

21 llew  A lion is one of the images on the Nannau coat of arms, cf. GLGC 234.8 llew Nannau a llin Ynyr ‘lion of Nannau and Ynyr’s lineage’ (for Gruffudd Derwas).

21 Moel Othrwm  A mountain in Llanfachreth; the variant Orthrwm is also used. It seems that Nannau was located at the foot of the mountain, see Rowlands 1976: 74: ‘it should be noted that the hill, on the slope of which Nannau is situated, is called “Moel Offrwm”, “the (bare) hill of sacrifice” ’. However, according to Thomas (1965–8: 98) the old house was between Moel Cynwch and Moel Othrwm.

24 echwynnwr  ‘Lender’ here, see GPC 1163.

27 ar ddwyddol  That is, dwy ‘two’ and dôl ‘meadow, dale, field’, or more specifically the land surrounding the turn of a river, see GPC 1073 (as in the place name ‘Dolgellau’). The poet could be referring to two places, or possibly houses (see 29n parth) which were part of the Nannau estate; houses surrounded by rivers. Presumably, the first house was Nannau itself, plas hael ‘the generous hall’ of Hywel Selau, and the second might be the home of the one a’m porthai gynt ‘who once supported me’, possibly Gruffudd Derwas. The location of his home is unknown; however, Richards (1964–6: 32) suggests that Derwas was an estate in ‘the region of Islaw’r dref’, on the other side of the river Wnion.

28 Hywel Selau  Hywel ap Meurig Llwyd ap Meurig Fychan or Hywel Selau was the father of Meurig Fychan, see 49.16n.

29 parth  ‘Home’ here, see GPC 2694.

29 y gŵr a’m porthai gynt  Is it likely that this is a reference to Gruffudd Derwas? See Jones 1953–6: 9: ‘Gruffydd Derwas, brother of Hywel Selau, was guardian to the infant Meurig Vychan, and resided much at Nannau.’ No poems have survived to Gruffudd by Guto’r Glyn, but it is quite possible that he did patronize him when Guto was younger. However, by the time Lewys Glyn Cothi praised Gruffudd and his wife Gwenhwyfar, others were living at Nannau, see GLGC 234.41–2. Possibly, this is a reference to a different parth; the home of Gruffudd Derwas.

30 porth Duw  The meaning of porth here is ‘support’, cf. 91.14 A’th enw, porth Duw i’th wyneb! ‘and your renown, may God’s gate be before you!’

31 prudd  It seems that the meaning of prudd here is ‘sad’ and that breuddwyd has a negative meaning.

32 eog  The poet describes Meurig Fychan as an eog ‘salmon’, a metaphor for someone very old and wise. One of the oldest creatures in the story ‘Culhwch ac Olwen’ was Eog Llyn Lliw and he assisted Arthur and his knights in finding Mabon Fab Modron, see CO3 31–3; Jones 1951–2: 62–6. Meurig Fychan might indeed have been a very old man when he died considering that he had been born sometime in the first decade of the fifteenth century, see Meurig Fychan.

32 Meurig Llwyd  The grandfather of Meurig Fychan, see 49.1–2n.

33–6  Here the poet notes some valuable comments about Meurig’s relationship with his tenants. He is specifically praised for being a fair and kind landowner, a rarity in Meirionnydd in this period. However, one should note Roberts’s comments while discussing the growth of the Nannau estate during the fifteenth century (1963–4: 309); she explains that the family increased its lands often by buying from noblemen who had fallen into debt, and even sometimes by less lawful methods. For the situation regarding free lands in the commote of Tal-y-bont in this period, see Thomas 2001: 191–2: ‘Meurig Fychan, his son Dafydd, and his grandson Hywel extended their patrimony … mainly at the expense of their fellow free tenants.’ Indeed, stealing animals, burning down houses and disagreements over land within families were very common around the Dolgellau area (Evans 1995: 52) and if Meurig Fychan was not involved, some of his relatives could well have been, cf. the poem by Tudur Penllyn to bring about reconciliation between Hywel ap Gruffudd ap Siancyn and Hywel ap Gruffudd Derwas (Dafydd ap Meurig Fychan’s uncle), GTP poem 2.

40 coffr Duw  ‘Coffer’, ‘a box, chest in which money or valuables are kept’, often used figuratively for ‘fund, treasury’ in general, see GPC 539, cf. 9.81–2 Mawr o dâl am aur o’i du / A gaiff Rhys o goffr Iesu ‘Rhys will have great payment / for his gold from Jesus’s coffer.’

44 Cymer  Cymer abbey in Llanelltyd in the commote of Tal-y-bont. It was the smallest Cistercian abbey in Wales and the only one in Meirionnydd, see ‘Monastic Wales’. Meurig and Angharad were laid to rest in this abbey according to the poem, and according to the will of their son, Dafydd ap Meurig, he was also to be buried there (he died in 1494). The history of the abbey is well documented in the Nannau manuscripts, see Butler and Smith 2001: 297–325.

50 y Wengraig  See 49.7n.

Bibliography
Butler, L.A.S. and Smith, J.B. (2001), ‘The Cistercian Order: Cymer Abbey’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 297–325
Ellis, H. (1838) (ed.), Registrum vulgariter nuncupatum ‘The Record of Caernarvon’, (London)
Evans, H.T. (1995), Wales and the Wars of the Roses (second ed., Stroud)
Jenkins, D. (1970), Cyfraith Hywel: Rhagarweiniad i Gyfraith Gynhenid Cymru’r Oesau Canol (Llandysul)
Jones, E.D. (1953–6), ‘The Family of Nannau (Nanney) of Nannau’, JMHRS 2: 5–15
Jones, T. (1951–2), ‘Chwedl yr Anifeiliaid Hynaf’, Cylchg LlGC vii: 62–6
Owen, D.H. and Smith, J.B. (2001), ‘Government and Society 1283–1536’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 60–136
Parry, B.R. (1958), ‘The History of the Nannau Family (Meirionethshire) to 1623’, (M.A. Cymru [Bangor])
Pryce, H. (2001), ‘The Medieval Church’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 254–96
Richards, M. (1964–6), ‘Rhai Enwau Lleoedd’, B xxi: 30–42
Roberts, E.P. (1963–4), ‘Cywydd Cymod Hwmffre ap Hywel ap Siencyn a’i Geraint’, JMHRS IV: 302–17
Rowlands, E.I. (1976) (ed.), Poems of The Cywyddwyr: A Selection of Cywyddau c.1375–1525 (Dublin)
Thomas, C. (1965–8), ‘The Township of Nannau, 1100–1600 A.D.’, JMHRS 5: 97–103
Thomas, C. (2001), ‘Rural Society, Settlement, Economy and Landscape’, Smith, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 168–224
Williams, G.A. (2001), ‘The Literary Tradition to c.1560’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 507–628

‘Monastic Wales’ www.monasticwales.org

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Meurig Fychan ap Hywel Selau, .1400–60, ac Angharad ferch Dafydd, 1450au, o NannauAngharad ferch Dafydd o Nannau

Meurig Fychan ap Hywel Selau, c.1400–60, ac Angharad ferch Dafydd, fl. c.1450au, o Nannau

Top

Cerddi Guto yw’r unig gerddi sydd wedi goroesi i Feurig Fychan ap Hywel a’i wraig, Angharad ferch Dafydd. Canodd gywydd mawl (cerdd 49) a chywydd marwnad (cerdd 50) i’r pâr; bu eu mab, Dafydd ap Meurig Fychan, yntau’n noddi Guto. Ceir trafodaeth lawn am y teulu gan Jones (1953–6: 5–15) a Vaughan (1961–4: 119–21, 204–8).

Achres
Seiliwyd yr achres isod ar WG1 ‘Bleddyn ap Cynfyn’ 51 A. Tanlinellir enwau noddwyr Guto.

lineage
Achres teulu Nannau

Teulu Nannau
Roedd teulu plas Nannau ym mhlwyf Llanfachreth yn ddisgynyddion i Fleddyn ap Cynfyn, brenin Powys o 1063 i 1075. Bu farw Cadwgan, mab Bleddyn, yn 1111, ac mae’n debyg mai ef oedd y cyntaf o’r teulu i ymgartrefu yng Nghefn Llanfair, sef yr enw cynharaf ar y stad (Thomas 1965–8: 98). Ef, yn ôl Robert Vaughan, a adeiladodd y tŷ cyntaf yno, a disgrifiodd yr adeilad fel ‘the stateliest structure in all North Wales’ (Vaughan 1961–4: 119). Ychydig a wyddom am y teulu hyd at amser Ynyr Hen ap Meurig, gorwyr i Gadwgan ap Bleddyn a drigai yn Nannau yng nghanol y drydedd ganrif ar ddeg. Roedd ganddo dri mab, sef Ynyr Fychan, Anian a Meurig Hen. Yr hynaf, Ynyr Fychan, yw cyndad y llinach a drafodir yma. Ymhellach, gw. Hughes 1968–9: 157–66; Williams 2001: 611.

Hywel ap Meurig Fychan a’i frawd, Meurig Llwyd
Roedd Meurig Fychan ab Ynyr Fychan yn ŵr pwysig yn ystod hanner cyntaf y bedwaredd ganrif ar ddeg. Ceir corffddelw ohono, a ddyddir c.1345, yn eglwys y Santes Fair yn Nolgellau (Siddons 2001: 631; Gresham 1968: 190–2). Hywel ap Meurig Fychan oedd ei fab hynaf, gŵr a ddaliodd fân swyddi lleol yn 1391/2 ac eto yn 1395/6. Awgrymwyd mai cartref Hywel oedd Cae Gwrgenau ger Nannau, ond dadleuodd Richards (1961–2: 400–1) y gall mai Cefn-yr-ywen Uchaf a Chefn-yr-ywen Isaf oedd cartrefi Hywel a’i frawd, Meurig, deiliad Nannau. Fel ei gyndeidiau, bu Meurig yn rhaglaw cwmwd Tal-y-bont yn 1391/2 a rhannai’r cyfrifoldeb am havotry Tal-y-bont gyda’i frawd, Hywel. Yn 1399/1400 enwir Meurig fel wdwart cwmwd Tal-y-bont, ac roedd yn rhannol gyfrifol am havotry Meirionnydd (Parry 1958: 188–9). Bu’r ddau frawd yn noddwyr hael i’r beirdd. Canodd eu hewythr, Llywelyn Goch ap Meurig Hen, gerdd o foliant iddynt (GLlG cerdd 8) a chanodd Gruffudd Llwyd gywyddau mawl a marwnad i Feurig Llwyd (GGLl cerddi 14 a 15; Johnston 1990: 60–70).

Etifeddodd Meurig Llwyd blasty Nannau, ac ef, fe ymddengys, oedd yn byw yno ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar ddeg. Cafodd Meurig a’i wraig, Mallt, nifer o blant, ond y ddau fab enwocaf oedd Hywel Selau a Gruffudd Derwas, noddwyr beirdd megis Lewys Glyn Cothi. Gwraig Hywel Selau oedd Mali ferch Einion, modryb i Ruffudd Fychan ap Gruffudd o Gorsygedol. Ar ddechrau’r bymthegfed ganrif troes Hywel Selau ei gefn ar achos ei gefnder, Owain Glyndŵr, gan ochri â Harri IV. O ganlyniad, llosgwyd plas Nannau i’r llawr ym mlynyddoedd cynnar y gwrthryfel. Yn ôl traddodiad, bu Hywel Selau yntau farw ar dir Nannau yn 1402 dan law lluoedd Owain, a rhoddwyd ei gorff mewn ceubren gerllaw. Gelwid y pren o hynny ymlaen yn Geubren yr Ellyll (Parry 1965–8: 189). Er na ellir rhoi coel ar y chwedl honno, y tebyg yw bod Hywel Selau wedi marw oddeutu 1402.

Meurig Fychan ap Hywel Selau
Ymddengys fod Meurig Fychan yn ddwy oed pan fu farw ei dad, Hywel Selau, c.1402. Ac yntau’n rhy ifanc i etifeddu Nannau, fe’i magwyd gan ei ewythr, Gruffudd Derwas. Erbyn dauddegau’r bymthegfed ganrif ymddengys fod Meurig yn ddigon hen i etifeddu Nannau. Mewn stent yn 1420 rhestrir Meurig a’i ewythr, Gruffudd Derwas, fel perchnogion tiroedd yn ardal Nannau (Owen and Smith 2001: 113), a chofnodir eu henwau fel deiliaid melin Llanfachreth yn 1444/5 (Parry 1965–8: 190). Gwerthodd Gruffudd Derwas ddau dyddyn i Feurig yn 1451, ond nodir mai tenantiaid rhydd oedd y ddau o hyd. Yn 1452/3 enwir Meurig a Gruffudd Derwas fel ffermwyr melin Llanfachreth.

Ceir tystiolaeth fod Meurig yn weithgar ym maes y gyfraith. Nodir ei enw fel tyst ar sawl achlysur yn llysoedd Caernarfon a Dolgellau (Ellis 1838: 89). Yn 1452/3 fe’i henwir gyda’i gefnder, Hywel ap Gruffudd Derwas, fel tyst mewn achos yn Nolgellau, ac mewn achos llys yng Nghaernarfon yn 1453/4 enwir Meurig fel gŵr y lladratwyd ei eiddo. Cofnodir enwau nifer o ladron anifeiliaid a oedd wedi dwyn o Nannau, tystiolaeth werthfawr i’r lladrata mynych a ddigwyddai yn y bymthegfed ganrif. Nid yw fawr o syndod fod Guto’n darlunio Meurig fel gŵr a oedd â’i fryd ar gadw trefn.

Nid yw dyddiad marw Meurig yn hysbys yn sgil bwlch yng nghasgliad llawysgrifau Nannau rhwng 1460 a 1480. Ceir y cyfeiriad olaf ato yn 1460. Nodir yn RWM II: 847 iddo farw yn y flwyddyn 1482, ond deil Pryce (2001: 286) mai’n bur fuan wedi 1461 y bu farw. Yn ôl y gerdd farwnad a ganodd Guto iddo, fe’i claddwyd yn abaty Cymer yn Llanelltyd gerllaw Nannau (50.44).

Angharad ferch Dafydd
Roedd Angharad, gwraig Meurig Fychan, yn ferch i Ddafydd ap Cadwgan o Linwent yn Llanbister, sir Faesyfed. Roedd yn ddisgynnydd i Elystan Glodrydd (WG1 ‘Elystan Glodrydd’ 30) ac mewn llinach a fu’n noddi beirdd er y bedwaredd ganrif ar ddeg. Roedd Angharad yn chwaer i Ddafydd Fychan (un o noddwyr Huw Cae Llwyd, HCLl XXIII) ac felly’n fodryb i Faredudd ap Dafydd Fychan (un o noddwyr Lewys Glyn Cothi, GLGC cerdd 181). Roedd hi hefyd yn fodryb i Elen Gethin, gwraig Tomas Fychan o Hergest, mab Syr Rhosier Fychan a Gwladus Gam. Ail ŵr Gwladys Gam oedd Syr Wiliam ap Thomas o Raglan. Yn ôl y gerdd farwnad a ganodd Guto i Feurig ac Angharad, bu farw Angharad tua’r un pryd â’i gŵr, o bosibl yn sgil yr un afiechyd, ac fe’i claddwyd gydag ef yn abaty Cymer yn Llanelltyd gerllaw Nannau.

Llyfryddiaeth
Ellis, H. (1838) (ed.), Registrum vulgariter nuncupatum ‘The Record of Caernarvon’ (London)
Gresham, C.A. (1968), Medieval Stone Carving in North Wales (Cardiff)
Hughes, A.L. (1968–9), ‘Rhai o Noddwyr y Beirdd yn Sir Feirionnydd’, LlCy 10: 137–205
Johnston, D. (1990), ‘Cywydd Marwnad Gruffudd Llwyd i Hywel ap Meurig o Nannau’, YB XVI: 60–70
Jones, E.D. (1953–6), ‘The Family of Nannau (Nanney) of Nannau’, Cylchg CHSFeir 2: 5–15
Owen, D.H. and Smith, J.B. (2001), ‘Government and Society 1283–1536’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 60–136
Parry, B.R. (1958), ‘The History of the Nannau Family (Meirionethshire) to 1623’ (M.A. Cymru [Bangor])
Parry, B.R. (1965–8), ‘Hugh Nanney Hên (c.1546–1623), Squire of Nannau’, Cylchg CHSFeir 5: 185–207
Pryce, H. (2001), ‘The Medieval Church’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 254–96
Richards, M. (1961–2), ‘Llywelyn Goch ap Meurig Hen a Chae Gwrgenau’, Cylchg LlGC xii: 400–1
Siddons, M.P. (2001), ‘Heraldry’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 629–48
Thomas, C. (1965–8), ‘The Township of Nannau, 1100–1600 A.D.’, Cylchg CHSFeir 5: 97–103
Vaughan, M. (1961–4), ‘Nannau’, Cylchg CHSFeir 4: 119–21, 204–8
Williams, G.A. (2001), ‘The Literary Tradition to c.1560’, J.B. Smith and Ll.B. Smith (eds.), History of Merioneth Volume II: The Middle Ages (Cardiff), 507–628

Angharad ferch Dafydd o Nannau

Top

Gw. Meurig Fychan ap Hywel Selau ac Angharad ferch Dafydd o Nannau


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)