Chwilio uwch
 
8 – Awdl foliant i’r Abad Rhys ap Dafydd o Ystrad-fflur
Golygwyd gan Dafydd Johnston


1Cerais y mab â’r corun,
2Cared pawb lle câi arian.
3Cair ei fwrdd, câr oferddyn,
4Cryf urddol, carw i feirddion,
5Côr fawrddysg, tapr cwyr fyrddwn,
6Corf urddas tir Caerfyrddin.

7Ei win o gaer Fyrddin Fardd
8Ac aur a gaiff gwŷr o gerdd.
9Ei gan a’i fedd a gawn fyrdd
10A’u derbyn i’w bedwarbwrdd.

11Llyn bwrdd, llawen gwrdd, llawn ged – llu’r Deau,
12Llew’r barnau llawr Berned.
13Llyna gapten Sain Bened
14A llun crair meibion llên Cred.

15Credwn nad haelach creadur – no Rhys,
16Rhoes am waith y ffreutur.
17Cyfodes y cofiadur
18Cwfent a phlaid cefn tŷ Fflur.

19Angel yn nheml Fflur yngod
20O ffydd a chrefydd a chred,
21A chleddau abadau byd
22Yn Neheubarth yw’n habad.

23Abad, corff y wlad, caer Fflur,
24Aberth nef a byrth nifer,
25A’i byrth heb glo neu borthor
26I borthi Deheubarthwyr.
27Berthog a thlawd a borthir
28Ar barthau yr aberthwr.

29Y gŵr o orddwr a urdda – menych
30Ym Maenan a Deuma,
31A’r Gŵr â’r gwin a’r bara
32I Rys deg a ro oes da.

33Da gennym i’w deg ynys – draw redeg
34Drwy oreudir Powys.
35Da fy hwyl, dof i’w hoywlys,
36Dyfod drwy Deifi at Rys.

37Rhys Abad, tyfiad Dafydd,
38Rhys fenychlys fynychwledd,
39Rhys yn rhad roes ynn aur rhudd,
40Rhys orau Rhys i roi rhodd.

41Y Gŵr a roddes o gariad – perffaith
42Iawn obaith yn abad,
43A rydd, hael o’r Ddeheuwlad,
44Iesu, i Rys oes a rhad.

45Rhadau’r Iesu, rhai drawyswr,
46Rhoed eglwyswr, rhydeg leisiad,
47Rhol gynhesu, rhuwl gynhwyswr,
48Rhyw dywyswr rhai dewisiad.
49Rhoes ebolion i’r hudolion,
50Rhwysg gynholion, Rhys gynheiliad.
51Rhoes ysgolion i’r rhentolion,
52Rhyw urddolion, rhai o’r ddwywlad.

53Gwladoedd Eli glud addolant
54Goroff Rolant, gwŷr a phrelad,
55Gâr i Feli, gŵr a folant,
56Glêr a holant glarai heiliad.
57Gwnaeth gyfrestri gwydr ffenestri,
58Gaer fflowrestri, gôr Fflur Ystrad,
59Gwin fenestri ag aur lestri,
60Gwalchmai’r festri, gweilch Mair fwstrad.

61Mwstwr anant, meistr awenydd,
62Mael Maelienydd, mawl ymlyniad,
63Molawd ganant mil atgenydd,
64Mau lawenydd moli ynad.
65Myn ganiadau mynych gadau,
66Medrusiadau mydr osodiad,
67Mur abadau, maer cariadau,
68Mawr a radau Mair a’r Hoywdad.

69Tadwys golau tai disgeler,
70Tref a wneler trwy fain eiliad.
71Tew yw’r olau o’r tŵr eler
72Tua’r seler, pond da’r seiliad?
73Trefn aur melyn, ŵyr Lywelyn,
74Terfyn gelyn tra fo’n gwyliad.
75Tai Gynfelyn, talm a’u gwelyn’,
76Teimlai delyn, teml adeilad.

77Adeiliadau i dylodion
78Yn herodion yn ei rediad,
79A gwiw radau ac arodion
80A gwirodion a gwarediad.
81Awn hyd yno a’n dilyno,
82Euraid dyno y rhiw tanad,
83At a bryno awen gryno,
84’Y myd yno a’m adwaeniad.

85Adwaen, y mab, yn d’enau medd,
86Ac ar y wledd â gwŷr y wlad,
87A gwên y pab ac wyneb hedd,
88Y Gŵr a’n medd a gâr iôn mad.
89Ei wawd a wŷs, a’i ddwyn ydd ys,
90A’i enw ar frys, ddienwir frad,
91A’r lle a’r llys, a’r llu ieirll wŷs,
92A llyna Rys yn llawn o rad.

1Cerais y gŵr ifanc â’r tonsur,
2boed i bawb garu lle byddai’n cael arian.
3Mae ei fwrdd yn barod, cyfaill clerwr,
4clerigwr cryf, carw i feirdd,
5dysg fawr cangell, lliaws o ganhwyllau cwyr,
6cynheiliad urddas ardal Caerfyrddin.

7Ei win o gaer Myrddin Fardd
8ac aur a gaiff gwŷr o gerdd.
9Caiff llu ohonom ei fara gwyn a’i fedd
10a’u derbyn wrth ei bedwar bwrdd.

11Diod bwrdd, cyfarfod llawen, rhodd lawn llu’r De,
12llew’r dyfarniadau yn llys Bernard.
13Dyna gapten Sant Benedict
14a delwedd trysor ysgolheigion Cred.

15Credwn ni nad oes creadur haelach na Rhys,
16talodd am waith adeiladu’r ffreutur.
17Cododd y cofiadur
18grefydd-dy a mur cynhaliol tŷ Fflur.

19Angel yn eglwys Fflur draw
20o ffydd a chrefydd a chred,
21a chleddyf holl abadau’r byd
22yn Neheubarth yw ein habad.

23Abad cadarnle Fflur, corff y fro,
24bara cysegredig nef sy’n porthi llawer o bobl,
25a’i fynedfeydd heb glo na phorthor
26i borthi pobl Deheubarth.
27Porthir y cyfoethogion a’r tlodion
28yn llys yr offeiriad.

29Mae’r gŵr o’r tir uwchlaw’r afon yn urddo mynachod
30ym Maenan a Llantarnam,
31a boed i’r Gŵr â’r gwin a’r bara
32roi oes dda i Rys hardd.

33Mae’n dda gennym redeg draw i’w fro deg
34drwy dir gorau Powys.
35Da yw fy nhaith, dof i’w lys hyfryd,
36wrth i mi ddod trwy afon Teifi at Rys.

37Yr Abad Rhys, epil Dafydd,
38Rhys a’i lys yn llawn mynachod a’i wleddoedd yn fynych,
39Rhys a roddodd i ni aur coch yn hael,
40Rhys yw’r Rhys gorau i roi rhodd.

41Y Gŵr a roddodd obaith iawn yn abad
42trwy gariad perffaith,
43sef Iesu, a rydd fywyd a bendith
44i Rys, un hael o wlad y De.

45Bendithion yr Iesu, dyfynnwr rhai pobl,
46rhoddwyd gŵr eglwysig, eog hardd iawn,
47cynhesu rholyn, anogwr rheol grefyddol,
48arweinydd arbennig rhai detholedig.
49Rhoddodd ebolion i’r consurwyr,
50ymchwiliadau mawreddog, Rhys y cynhaliwr.
51Rhoddodd ysgolion i’r tenantiaid,
52crefyddwyr, rhai o’r ddwy wlad.

53Mae gwledydd Duw yn addoli’n ddyfal
54y Rolant enwog, dynion ac esgob,
55perthynas i Feli, gŵr a folant,
56mae clerwyr yn ymbil ar dywalltwr clarai.
57Gwnaeth gyfresi o ffenestri gwydr,
58addurn blodeuog llys, cangell Ystrad-fflur,
59gweinyddwyr gwin mewn llestri aur,
60Gwalchmai’r festri, cynulliad o hebogiaid Mair.

61Cynulliad o gerddorion, meistr i fardd,
62Mael Maelienydd, dilynwr mawl,
63mae mil o ddatgeiniaid yn canu cân o fawl,
64moli’r barnwr yw fy llawenydd.
65Geilw am ganeuon am frwydrau lawer,
66gweithiau celfydd wedi eu gosod mewn mydr,
67gwarchodwr abadau, stiward caredigrwydd
68bendithion mawr Mair a’r Tad gwych.

69Tad disglair tai ysblennydd,
70llys a wneler trwy gydblethu meini.
71Niferus yw’r olion lle’r eler o’r tŵr
72tua’r seler, onid da yw’r sylfaen?
73Ystafell aur melyn, ŵyr Llywelyn,
74llinell derfyn i elyn tra bo’n gwarchod.
75Tai Cynfelyn, mae llu o bobl yn eu gweld,
76canai delyn, adeilad teml.

77Adeiladau i dlodion
78fel herodron yn ei rodfa,
79a bendithion cywir a gweddïau
80a diodydd ac achubiaeth.
81Awn hyd yno, pwy bynnag a fyn ein dilyn,
82gwastatir hyfryd yw’r rhiw o danat ti,
83at y sawl a fyn brynu barddoniaeth gelfydd,
84yr oedd fy anwylyd yno yn fy adnabod.

85Rwy’n dy adnabod, y mab, a medd yn dy geg,
86ac ar y wledd gyda gwŷr y wlad,
87a gwên y pab ac wyneb heddychlon,
88mae Duw Hollalluog yn caru arglwydd da.
89Mae ei foliant yn adnabyddus ac fe’i lledaenir,
90a’i enw da ar frys heb rithyn o frad cas,
91a’r lle a’r llys, a’r llu o ieirll a wyddys,
92a dyna Rys yn llawn o fendith.

8 – Ode in praise of Abbot Rhys ap Dafydd of Strata Florida

1I loved the young man with the tonsure,
2let everyone love where he would get money.
3His table is ready, minstrel’s friend,
4strong cleric, to poets a stag,
5chancel’s great learning, multitude of wax candles,
6upholder of the dignity of the region of Carmarthen.

7His wine from the fort of Myrddin the Poet,
8and gold is had by men of song.
9A crowd of us have his white bread and mead
10and receive them at his four tables.

11Table liquor, joyous assembly, full gift of the host of the South,
12lion of the judgements of St Bernard’s court.
13There is St Benedict’s captain
14and the image of the treasure of Christendom’s scholars.

15We believe that there is no more generous creature than Rhys,
16he paid for the construction of the refectory.
17The recorder built
18the convent and supporting wall of Fflur’s house.

19An angel in the church of Fflur yonder
20of faith and religion and belief,
21and the sword of all the world’s abbots
22in Deheubarth is our abbot.

23Abbot of Fflur’s stronghold, body of the region,
24heaven’s consecrated bread which feeds a host,
25whose gates have no lock or porter
26to feed the people of Deheubarth.
27Both rich and poor are fed
28in the priest’s court.

29The man from the land above the river ordains monks
30in Maenan and Llantarnam,
31and may the Man with the wine and the bread
32give fair Rhys a good lifetime.

33We like to run to his fair region yonder
34through the best land of Powys.
35Good is my journey, I will come to his lovely court,
36coming through the river Teifi to Rhys.

37Abbot Rhys, offspring of Dafydd,
38Rhys with court of monks and frequent feasts,
39Rhys who gave us burnished gold freely,
40Rhys is the best Rhys to give a gift.

41The Man who gave true hope as abbot
42through perfect love,
43that is Jesus, will give life and blessing
44to Rhys, generous one from the land of the South.

45Blessings of Jesus, some people’s summoner,
46a churchman was given, a lovely salmon,
47warming of a roll, encourager of religious rule,
48outstanding leader of some chosen people.
49He gave foals to the conjurers,
50grand inquisitions, Rhys the supporter.
51He gave schools to the tenants,
52men in holy orders, some from the two lands.

53God’s lands assiduously praise
54the renowned Roland, men and prelate,
55kinsman of Beli, they praise a man,
56minstrels petition a dispenser of clary.
57He made rows of glass windows,
58flowery ornament of a court, the chancel of Strata Florida,
59dispensers of wine in gold vessels,
60Gwalchmai of the vestry, mustering of Mary’s hawks.

61Muster of musicians, master to a poet,
62Mael Maelienydd, follower of praise,
63a thousand reciters sing a eulogy,
64praising the judge is my joy.
65He demands songs of many battles,
66artful works in metrical setting,
67protector of abbots, steward of the kindnesses,
68the great blessings of Mary and the splendid Father.

69Bright father of magnificent buildings,
70a court to be made by weaving of stone.
71Thick are the tracks leading from the tower
72towards the cellar, isn’t the foundation good?
73Chamber of yellow gold, Llywelyn’s grandson,
74boundary to any enemy whilst he keeps watch.
75St Cynfelyn’s houses, a host of people see them,
76he would play a harp, temple building.

77Buildings for the poor
78like heralds in his course,
79and proper blessings and prayers
80and liquors and salvation.
81Let us go there, whoever will follow us,
82the slope beneath you is a lovely plain,
83to the one who will buy well-fashioned poetry,
84my dear one knew me there.

85I know you, young man, with mead in your mouth,
86and at his feast with the men of the country,
87and the pope’s smile and a peaceful face,
88Almighty God loves a good lord.
89His praise is well-known and spread abroad,
90and his name in haste without hint of vile treachery,
91and the place and the court, and the host of earls are known,
92and there is Rhys full of grace.

Y llawysgrifau
Cadwyd deuddeg copi o’r awdl hon, ac ymddengys eu bod oll yn tarddu o’r un gynsail ysgrifenedig, a honno’n bur dda er nad yn ddi-fai (gw. y nodiadau isod ar linellau 16, 61, 63, 78 a 83). Y copïau pwysicaf yw rhai Dafydd Benwyn (dau gopi yn Llst 164, c.1586), Lewys Dwnn (Pen 96, c.1603), a Llywelyn Siôn (C 5.44, LlGC 970E, LlGC 6511B, LlGC 21290E, Llst 134 (c.1590–1613)). Mae’n debyg fod testun John Prichard yn LlGC 20574A hefyd yn tarddu o’r gynsail, ond mae’n gopi llai ffyddlon. Ar y cyfan mae modd adlunio’r gynsail wreiddiol trwy gymharu testunau’r tri chopïydd, gan dderbyn cytundeb dau yn erbyn un, ond cyfyd anhawster lle mae darlleniadau gwahanol gan y tri (4, 35, 45, 60, 61 a 62). Y testunau gorau yw’r ddau yn Llst 164, a chan na ddefnyddiwyd y llawysgrif honno ar gyfer GGl mae testun golygedig y gyfrol honno’n ddiffygiol mewn mannau.

Seiliwyd y testun golygedig hwn ar lawysgrifau Dafydd Benwyn (Llst 164), Lewys Dwnn (Pen 96) a Llywelyn Siôn (Llst 134, &c.).

Trawsysgrifiadau: Llst 164 [ii] a Pen 96.

stema
Stema

1 cerais  Ceir karaf yn llawysgrifau Llywelyn Siôn.

4 carw i feirddion  Darlleniad Dafydd Benwyn a LlGC 20574A. Ceir kar i vairddion gan Lywelyn Siôn a karai feirddion gan Lewys Dwnn. Dilynwyd yr olaf yn GGl, ond y ddelwedd hon yw’r darlleniad anos, ac efallai mai ymgais i gywiro hyd y llinell oedd yn gyfrifol am yr amrywiadau.

5 côr  Nid oes cefnogaeth yn y prif lawysgrifau i câr GGl.

5 fyrddwn  Awgryma’r cytundeb rhwng testunau Dafydd Benwyn a Llywelyn Siôn mai fwrddwn oedd y ffurf yn y gynsail. Ysgrifennodd Lewys Dwnn fyrddwn yn wreiddiol, gan ychwanegu i yn ddiweddarach.

12  Addaswyd darlleniad Llywelyn Siôn yn GGl Llwyr farnau llawr Farned, ond mae testunau Lewys Dwnn a Dafydd Benwyn yn gytûn yma.

13 Sain  Dichon mai’r talfyriad St a geid yn y gynsail, fel y gwelir yn Pen 96, a bod Llywelyn Siôn wedi estyn hwnnw’n sant.

16 ffreutur  Ymddengys mai ffretur a geid yn y gynsail, fel y gwelir yng nghopi cyntaf Dafydd Benwyn ac yn LlGC 20574A, ac mai gwahanol gynigion i wneud synnwyr o hwnnw a geir gan Lewys Dwnn ffrenntur, a Llywelyn Siôn vn air a Phredur.

24 aberth  Dilynwyd Pen 96 yn GGl o borth, ond mae testunau Dafydd Benwyn a Llywelyn Siôn yn gytûn yma.

29 o orddwr a urdda  Ailwampiwyd y rhan hon o’r llinell gan Lywelyn Siôn, aberthwr a bortha (er mwyn cryfhau’r cyrch-gymeriad efallai), a dilynwyd ei ddarlleniad yn GGl. Mae cytundeb testunau Lewys Dwnn a Dafydd Benwyn yn ddigon i brofi mai hwn oedd darlleniad y gynsail.

29 menych  Hon yw’r ffurf a geir gan Ddafydd Benwyn; ceir mynnych gan Lewys Dwnn a menaich gan Lywelyn Siôn. Cf. ffurfiau amrywiol fenychlys yn 38 isod.

30 Deuma  Mae darlleniad rhyfedd GGl benna yn seiliedig ar Pen 96 bevna.

31  Ailwampiwyd y llinell gan Lywelyn Siôn (er mwyn cryfhau’r gynghanedd, mae’n debyg) a bair o gwin o bara (a bara yn LlGC 970E a 21290E), ac addaswyd y darlleniad hwnnw yn GGl A bair ein gwin a’n bara.

35 da fy  Llst 164. Ceir da fv yn Pen 96 (GGl da fu), a difai gan Lywelyn Siôn.

38 fenychlys  Llst 164. Ceir vynachlys yn Pen 96 (GGl fynachlys), a vynaichlys yn LlGC 6511B (ond vain awchlys yn llawysgrifau eraill Llywelyn Siôn). Cf. y ffurfiau yn 29 uchod.

39  Ceir darlleniad y testun gan Lewys Dwnn a Llywelyn Siôn, ond mae dau destun Llst 164 yn darllen Rhys yw r hael rhoes y aur rhudd.

43 a rydd  Mae GGl A’n hydd yn seiliedig ar ddarlleniad unigryw Pen 96.

44 oes a rhad  Nid oes cefnogaeth yn y llawysgrifau i ddarlleniad GGl oes o rad, ac mae’n debyg mai ymgais ydoedd i osgoi cyfatebiaeth r … rh.

45 rhadau’r  Dilynir Llywelyn Siôn, a chymerir mai dyma a gynrychiolir gan rhader Dafydd Benwyn a rhad er Lewys Dwnn (cyferbynner rhad yr GGl).

45 rhai  Llst 164. Ceir rhoi yn Pen 96 (a GGl) a rhyw yn llawysgrifau Llywelyn Siôn.

45 drawyswr  Dilynir Dafydd Benwyn a Llywelyn Siôn wrth gymryd hwn yn air cyfansawdd, sef ffurf dreigledig trawyswr (ar ddelw tra-arglwyddiaethu &c., gw. nodiadau esboniadol). Mae darlleniad GGl rhoi draw wyswr yn seiliedig ar Pen 96.

46 rhydeg  Llst 164. Efallai fod rhedeg Pen 96 (a ddilynwyd yn GGl) a Redav glaisad Llst 134 yn adlewyrchu orgraff y gynsail, ond gellir derbyn y darlleniad hwn ar sail synnwyr.

47 rhol gynhesu  Nid oes cefnogaeth yn y llawysgrifau i ddarlleniad GGl Rhôl cun Iesu.

49 hudolion  Mae henolion GGl yn seiliedig ar ddarlleniad unigryw llawysgrifau Llywelyn Siôn.

50 gynholion  Ni ellir derbyn gynhilion GGl am fod angen gair sy’n odli’n ddwbl ag ysgolion &c., ac nid oes cefnogaeth iddo yn y llawysgrifau beth bynnag. Ond sylwer ar y ffurf genolion yn llawysgrifau Llywelyn Siôn.

51 i’r  Llst 164 [i] y, Llst 164 [ii] yr. Dilynwyd Pen 96 a yn GGl. Yn llawysgrifau Llywelyn Siôn trawsosodwyd ysgolion a rhentolion, ond maent yn cefnogi i’r.

53 eli  Mae êl i GGl yn torri’r mesur gan nad yw’n odli â Feli yn 55, ac nid oes cefnogaeth iddo yn y llawysgrifau.

56  Mae darlleniad GGl Gwiw lwyr Holant glaear heiliad yn seiliedig ar destun Llywelyn Siôn, ond o gymharu testunau Lewys Dwnn a Dafydd Benwyn mae’n eglur i Lywelyn Siôn ailwampio’r llinell.

57 gyfrestri  Mae’n bosibl nad cyd-ddigwyddiad mo’r darlleniad gyfestri gan Lewys Dwnn a Llywelyn Siôn, ac mai dyna oedd yn y gynsail, ond serch hynny rhaid mai gwall ydoedd.

58 fflowrestri  Dyma’r ffurf yn nau destun Dafydd Benwyn, ond fel dau air, fflow restri. Tebyg yw darlleniad Llywelyn Siôn fflwr Restri a ffloresti Lewys Dwnn. Ar y gair gw. y nodiadau esboniadol.

60 Mair  Llst 164. Ceir mwyr yn Pen 96 a mawr gan Lywelyn Siôn (darlleniad GGl), ond hwn yw’r darlleniad anos. Cymerir mai delwedd am y mynachod yw gweilch Mair.

61 Mwstwr anant  Darlleniad ansicr iawn, gan mai copi cyntaf Dafydd Benwyn yw’r unig dystiolaeth drosto (ond cf. LlGC 20574A mwstwr a wnant). Ceir mwstrai anant yn y llall, ac efallai fod darlleniad llawysgrifau Llywelyn Siôn, mwstra ianant, yn cefnogi hwnnw. Ar y llaw arall, mwstr anant a ysgrifennwyd gan Lewys Dwnn yn wreiddiol, gydag a wedi ei hychwanegu rhwng y ddau air wedyn. Awgryma hynny fod darlleniad y gynsail yn brin o sillaf yn sgil tybio mai llafariad epenthetig sydd yn ail sillaf mwstwr. Ond mewn gwirionedd roedd y ffurf ddeusill yn ddigon cyffredin fel y gwelir yn yr enghreifftiau a ddyfynnir yn GPC 2514.

62 Maelienydd  Llst 164. Ceir melenydd yn Pen 96 a malienydd gan Lywelyn Siôn.

62 ymlyniad  Hon yw’r ffurf yn llawysgrifau Llywelyn Siôn, ond sylwer mai emlynyad a geir yn nau destun Llst 164, sef ffurf amrywiol ar yr un gair (gw. GPC 3792 d.g. ymlyniad2).Nid yw Pen 96 yn gymorth i dorri’r ddadl gan mai am lvniad a geir yno.

63 atgenydd  Dilynwyd llawysgrifau Llywelyn Siôn yma, er bod rhan gyntaf y llinell wedi ei hailwampio ganddo. Ni nodir y gair hwn yn GPC, ond mae’n ffurf ddichonadwy ar sail y ferf atganu. Ceir datkenydd yn Llst 164 a datkeinydd yn Pen 96, ond mae cynganeddiad y llinell yn broblem, fel y gwelir yn GGl Molawd ganant, mil datgenydd. Os yw’r d yn hanner cyntaf y llinell yn caledu o flaen g i ateb -tg- prin y gall ateb y d yn datgenydd hefyd. Tebyg mai ymgais i ddatrys y broblem honno yw’r ffurf moldawt a geir yn Llst 164 (ffurf nas nodir yn GPC). Mae’n debyg, felly, fod darlleniad y gynsail yn wallus, ond tybed a oedd d- wedi ei hychwanegu o flaen atgenydd yn y gynsail er mwyn esbonio’r ffurf anghyfarwydd, ac mai Llywelyn Siôn yn unig a gadwodd y darlleniad gwreiddiol?

68 Mawr a radau  Dilynwyd Pen 96 a Llst 134 yn GGl Mawr yw rhadau, ac ar un olwg mae hynny’n well am fod y rh yn cael ei hateb yn ail hanner y llinell. Ond dengys Llst 164, LlGC 20574A a gweddill llawysgrifau Llywelyn Siôn mai a a geid yn y gynsail, sef yr hen gystrawen gyda’r arddodiad a lle ceir o yn ddiweddarach (gw. GMW 37 a DG.net 39.30n). Ceir enghraifft arall o r yn cyfateb i rh yn 44 uchod. O dderbyn darlleniad y testun rhaid cymryd maer cariadau gyda Mair a’r Hoywdad.

71 tŵr  Mae’n bosibl mai camddarllen ffurf ar y llythyren w a achosodd y darlleniadau tyr a tu r yn Llst 164.

75 tai Gynfelyn  Mae testunau Dafydd Benwyn a Llywelyn Siôn yn gytûn ar ffurf dreigledig yr enw priod. Cf. dai Feurig 49.64, a gw. TC 110.

76 teimlai  Dilynodd GGl ddarlleniad unigryw Pen 96 temlau.

78 herodion  Ceir arodion (‘gweddïau’) yn Llst 164 a Pen 96 (cf. LlGC 20574A yna rodion), ac mae’n debyg mai dyna oedd darlleniad y gynsail, ond ni rydd synnwyr da yma, ac efallai mai dyna pam y’i newidiwyd yn a wna Rodion gan Lywelyn Siôn. Digwydd arodion yn y llinell nesaf yn nhestun Llst 164 (cf. Llywelyn Siôn yrodion), lle mae’n hollol addas, ac ar sail darlleniad Pen 96 yno, erodion, diwygiwyd yma. Ni nodir y ffurf luosog hon yn GPC 1858 d.g. herod, herodr (benthyciad o’r Saesneg Canol heraud), ond fe nodir herodron. Delweddir y tlodion fel herodiaid yn cyhoeddi haelioni Rhys.

79 arodion  Darlleniad Llst 164, gw. nodyn ar 78 uchod.

81 a’n  Gellid derbyn darlleniad Llst 164 a’m, ond mae cytundeb Pen 96 a llawysgrifau Llywelyn Siôn yn awgrymu mai dyma a geid yn y gynsail.

82  Mae darlleniad GGl Anrhaid tyno yn rhiw tanad yn dilyn Pen 96, ond mae’n debyg mai ffrwyth camddarllen u fel n oedd hwnnw.

83 at  Cywiriad yn ail gopi Llst 164 yw hwn, ac mae’n siŵr mai ac neu ag oedd darlleniad y gynsail, ond mae’r synnwyr yn well o lawer fel hyn, a gellir esbonio’r gwall fel ffrwyth camddarllen t fel c.

85 d’enau  Mae’n amlwg mai denav a geid yn y gynsail, fel y gwelir yn Pen 96 ac yn narlleniad gwreiddiol copi cyntaf Llst 164 cyn dileu’r a i roi denv, sef yr hyn a geir yn yr ail gopi. Ailwampiwyd y testun gan Lywelyn Siôn ai dynnav. Derbyniwyd darlleniad Pen 96 yn union fel y saif yn GGl yn denau medd, ond mae’r testun yn ddiystyr, felly rhaid cymryd bod anwadalu yn y pennill rhwng ail a thrydydd person (cf. yt yn 63 a tanad yn 82 uchod).

86  Mae testun GGl ei wledd … ei wlad yn dilyn Llywelyn Siôn i wledd … i wlad, ond y a geir y ddau dro yn Pen 96 a Llst 164. Efallai y dylid cymryd y naill yn rhagenw a’r llall yn fannod.

Dyma awdl foliant i Rys ap Dafydd ap Llywelyn, abad Ystrad-fflur. Nid oes dim yn yr awdl hon sy’n gymorth i’w dyddio’n fanwl. Pwysleisir haelioni Rhys tuag at westeion yn yr abaty, a’i nawdd i feirdd yn enwedig. Rhoddir tipyn o sylw i’w ddysg, a hefyd i’w waith yn gwella cyflwr adeiladau’r abaty, a hynny fe ymddengys ar ei gost ei hun (llinellau 16–18, 57–8).

Dyddiad
c.1435–40.

Golygiadau blaenorol
GGl cerdd X; CTC cerdd 99.

Mesur a chynghanedd
Dau englyn proest chwe llinell, tri englyn proest pedair llinell, pum englyn unodl union, a chwe phennill o dawddgyrch cadwynog. Cysylltir yr englynion trwy gyrch-gymeriad, a hefyd yr englyn olaf a’r pennill tawddgyrch cadwynog cyntaf, ac ailadroddir y gair hwnnw, sef rhad, ar ddiwedd y gerdd. Cynhelir cymeriad dechreuol o fewn pob pennill, a hwnnw’n aml yn gymeriad cynganeddol.

Llinellau 1–44 (heb gyfrif ail linell y pum englyn unodl union): croes 38.5% (15 llinell), traws 33.3% (13 llinell), sain 23% (9 llinell), llusg 5% (2 linell). Mae ail linell yr englynion unodl union yn llunio cynghanedd groes gyda’r cyrch mewn tri englyn, a sain mewn dau englyn.

Llinellau 45–92 (heb gyfrif llinellau 5 a 7 ym mhob pennill): croes 94.5% (34 llinell), traws 5.5% (2 linell).

7 Myrddin Fardd  Tybid mai enw personol oedd ail elfen yr enw lle Caerfyrddin, ac yn ôl traddodiad roedd y Myrddin hwnnw yn ddewin ac yn fardd. Cf. GIG VII.44 yng Nghaer fardd Emrys. Am awgrym arall ynghylch tarddiad yr enw gw. Isaac 2001: 13–23.

12 Berned  Sant Bernard (1090–1153), abad Clairvaux a sylfaenydd Urdd y Sistersiaid.

13 Sain Bened  O’r Saesneg Benet, ffurf ar enw Benedict (c.480–c.550), awdur y Rheol a fu’n sylfaen i fynachaeth y gorllewin. Cf. GLGC 118.15.

17 cofiadur  Yr ystyr sylfaenol yw ‘un sy’n cofio’ neu ‘un sy’n cadw cofnodion’, ac efallai fod hyn yn gyfeiriad at ddysg Rhys neu at ei waith gweinyddol yn yr abaty. Diddorol yw nodi’r cyfeiriad at ‘books of remembrances found in the Abbey of Ystrad Fflur’ fel un o’r ffynonellau ar gyfer yr ymchwiliad i achau Wiliam Herbert yn y 1460au, gw. RWM ii, 855 (Panton 42).

29 gorddwr  Cymerir mai enw cyffredin yw hwn, ‘tir uwchlaw neu’r tu draw i afon’, gan gyfeirio at Ystrad-fflur (cf. 36). Yr oedd Gorddwr yn enw ar gwmwd ym Mhowys, ger glannau Hafren, ond un o Gaeo oedd Rhys. Posibilrwydd arall yw mai at flaenau afon Tywi yng nghwmwd Caeo y cyfeirir, fel yr awgrymodd Salisbury 2009: 61.

30 Maenan  Mynachlog Sistersaidd Aberconwy a sefydlwyd yn 1186 yn gangen i Ystrad-fflur.

30 Deuma  Mynachlog Sistersaidd Llantarnam, cangen arall i Ystrad-fflur a sefydlwyd yn 1177 ger Cwmbrân. Y ffurf arferol ar yr enw yw Dewma (gw. awdl Lewys Glyn Cothi i abad Dewma, GLGC cerdd 118), ond hon yw’r ffurf a geir yn nhestunau Dafydd Benwyn, bevna gan Lewys Dwnn, a Deima gan Lywelyn Siôn. Mae’n bosibl fod u yn y gynsail yn cynrychioli w.

37 Dafydd Dafydd ap Llywelyn, tad yr Abad Rhys.

45 trawyswr  Ni nodir y gair yn GPC, ond cynigir mai gwysio ‘dyfynnu, hawlio presenoldeb’ yw’r bôn, gyda’r rhagddodiad cryfhaol tra- yn cyfleu awdurdod (cf. tra-arglwyddiaethu). Ond efallai y dylid diwygio i trywyswr gan fod y treiglad meddal yn fwy arferol yn dilyn y rhagddodiad try- (gw. GPC 3634 d.g. try-2).

46 rhydeg leisiad  Cymerir mai ffurf dreigledig gleisiad ‘eog yn ei flwyddyn gyntaf pan fo iddo gefn glas ariannaid’ yw hon, delwedd gyffredin am ŵr eglwysig fel y nodir yn GPC 1407. Cf. GLGC 118.22 yntau’n eglwyswr hwnt yw’n gleisiad (awdl Lewys Glyn Cothi i abad Dewma). Mae’n llai tebygol mai lleisiad ‘canwr’ sydd yma.

47 rhol  Ystyr fwyaf cyffredin y gair benthyg hwn yw rholyn o femrwn, ond yng nghyd-destun y ferf cynhesu mae’n debyg mai rholyn o ddefnydd sydd fwyaf addas, gan gyfeirio efallai at ymgeledd i gleifion. Gw. GPC 3093 a cf. CSTB XXV.22 Arwain yr het aur yn rhol.

50 cynholion  Ni nodir cynnol na cynhawl yn GPC (ond sylwer mai gynhilion oedd darlleniad GGl). Efallai mai gair gwneud yw hwn i ateb gofynion y mesur, wedi ei ffurfio o fôn y ferf holi. Yn betrus y cynigir yr aralleiriad ‘ymchwiliadau’. Ond diddorol yw nodi’r ystyr ‘canolwr, cyfryngwr’ i canol (yn y ffurf cenol mewn testunau cyfraith o’r unfed ganrif ar bymtheg, gw. GPC 414, a sylwer mai genolion yw’r ffurf a geir yma yn llawysgrifau Llywelyn Siôn).

53 Eli  Enw am Dduw, gw. G 468.

54 Rolant  Arwr chwedlau Siarlymaen.

55 Beli  Beli Mawr mab Mynogan, brenin olaf Prydain cyn y Rhufeiniaid yn ôl traddodiad y Brutiau, gw. TYP3 288–9 a 28.17n.

56 clarai  Benthyciad o’r Saesneg Canol clarey, math o ddiod felys gymysg o win a mêl têr a pherlysiau, gw. GPC 490 ac OED Online s.v. clary.

58 fflowrestri  Deellir hwn fel gair cyfansawdd, fflowr (gw. GPC 1298 d.g. fflŵr2, fflowr) + rhestri ‘rhesi o flodau’. Gair diweddar yw’r Saesneg floristry am grefft y fflorist, ond efallai fod y gair flowretry ‘flowery ornament’ a geir yn yr ail ganrif ar bymtheg yn berthnasol, gw. OED Online s.v. floretry.

60 Gwalchmai  Nai’r Brenin Arthur, gw. TYP3 367–71. Efallai fod yr epithet ‘dafod aur’ a roddir iddo mewn testunau diweddar yn berthnasol i’r gymhariaeth hon.

60 festri  O’r Saesneg vestry, ystafell mewn eglwys lle cedwid y defodwisgoedd a llestri’r cymun. Yn eglwys Ystrad-fflur rhedai’r festri ar hyd transept y de, gw. Williams 1889: 211.

60 gweilch Mair  Cymerir mai trosiad am y mynachod yw hwn. Cofier bod cwlt y Forwyn yn arbennig o bwysig i Urdd y Sistersiaid.

62 Mael Maelienydd  Ar yr hynafiad llwythol hwn gw. Bartrum 1963–4: 96, 114; WCD 437.

70 tref a wneler  Efallai mai ergyd y modd dibynnol yw bod yr adeiladu yn dal i fod ar waith. Cf. hefyd pond da yw’r seiliad yn 72.

73 Llywelyn  Taid yr Abad Rhys ar ochr ei dad.

75 Cynfelyn  Nid yw’n glir pam y cysylltir Ystrad-fflur â’r sant hwn y coffeir ei enw yn Llangynfelyn yng ngogledd Ceredigion, ond efallai fod traddodiad yn ei gysylltu â thiriogaeth Ceredigion gyfan gan fod un llawysgrif achyddol yn ei wneud yn ŵyr i Geredig ap Cunedda Wledig, gw. WCD 175.

77 tylodion  Nodir y llinell hon yn GPC 3510 d.g. tlawd fel yr enghraifft gynharaf o’r ffurf gyda’r llafariad lusg (cf. dled, dyled).

78 herodion  Pwynt y trosiad yw bod y tlodion a dyrrai i Ystrad-fflur yn cyhoeddi haelioni Rhys i’r byd.

Llyfryddiaeth
Bartrum, P.C. (1963–4), ‘Pedigrees of the Welsh Tribal Patriarchs’, Cylchg LlGC xiii: 93–145
Isaac, G.R. (2001), ‘Myrddin, Proffwyd Diwedd y Byd: Ystyriaethau Newydd ar Ddatblygiad ei Chwedl’, LlCy 24: 13–23
Salisbury, E. (2009), ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar Ganu Guto’r Glyn i Rys, Abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84
Williams, S.W. (1889), The Cistercian Abbey of Strata Florida (London)

Rhys ap Dafydd ap Llywelyn was abbot of Strata Florida from at least 1433 until his death in 1440/1. Rhys’s generosity towards guests at the abbey is emphasised, and his patronage to poets in particular. Attention is given to his learning, and also to the improvements which he made to the abbey buildings, apparently at his own cost (lines 16–18, 57–8).

Date
c.1435–40.

The manuscripts
Twelve manuscript copies of the poem have survived, all apparently deriving directly or indirectly from a common exemplar. The edited text is based on the manuscripts of Dafydd Benwyn (Llst 164), Lewys Dwnn (Pen 96) and Llywelyn Siôn (Llst 134, &c.).

stema
Stemma

Previous editions
GGl poem X; CTC poem 99.

Metre and cynghanedd
Two six-line englynion proest, three four-line englynion proest, five englynion unodl union, and six stanzas of tawddgyrch cadwynog. The englynion are linked by cyrch-gymeriad, as is the last englyn with the first stanza of tawddgyrch cadwynog, and that word, namely rhad, is repeated at the end of the poem. Within each stanza the beginnings of the lines alliterate (cymeriad dechreuol), often forming cynghanedd.

Lines 1–44 (not counting the second line of the five englynion unodl union): croes 38.5% (15 lines), traws 33.3% (13 lines), sain 23% (9 lines), llusg 5% (2 lines). The second line of the englynion unodl union forms cynghanedd groes with the cyrch in three englynion, and sain in two englynion.

Lines 45–92 (not counting lines 5 and 7 in each stanza): croes 94.5% (34 lines), traws 5.5% (2 lines).

7 Myrddin Fardd  The place name Caerfyrddin (Carmarthen) was traditionally believed to contain the name of the magician and poet Myrddin. Cf. yng Nghaer fardd Emrys (‘in the Fortress of Emrys’s poet’), GIG VII.44.

12 Berned  St Bernard (1090–1153), abbot of Clairvaux and founder of the Cistercian order.

13 Sain Bened  From the English Benet, a form of St Benedict (c.480–c.550), author of the Rule which was the basis of western monasticism. Cf. GLGC 118.15.

17 cofiadur  The basic meaning is ‘one who remembers’ or ‘one who keeps records’, and this may refer to Rhys’s learning or to his administrative work at the abbey. There is an interesting reference to ‘books of remembrances found in the Abbey of Ystrad Fflur’ as one of the sources for the genealogy of William Herbert in the 1460s, see RWM ii, 855 (Panton 42).

29 gorddwr  This is taken to be a common noun, ‘land above or beyond a river’, referring to Strata Florida (cf. 36). Gorddwr was the name of a commote in Powys, on the banks of the Severn, but Rhys was from Caeo in Carmarthenshire. Another possibility suggested by Salisbury (2009: 61) is that this refers to the source of the river Tywi in Caeo.

30 Maenan  The Cistercian Abbey of Aberconwy which was founded in 1186 as a daughter-house of Strata Florida.

30 Deuma  The Cistercian Abbey of Llantarnam, another daughter-house of Strata Florida established in 1177 near Cwmbrân. The usual form of the name is Dewma (cf. Lewys Glyn Cothi’s ode to the abbot of Dewma, GLGC poem 118), but this is the form found in Dafydd Benwyn’s texts, bevna in that of Lewys Dwnn, and Deima in those of Llywelyn Siôn. It is possible that u in the exemplar represented w.

37 Dafydd Dafydd ap Llywelyn, Abbot Rhys’s father.

45 trawyswr  This word is not noted in GPC, but it is tentatively taken to consist of the root gwysio ‘to summon, demand the presence of’, with the intensive prefix tra- conveying authority (cf. tra-arglwyddiaethu). But perhaps this should be emended to trywyswr since soft mutation is more common after the prefix try- (see GPC 3634 s.v. try-2).

46 rhydeg leisiad  This is assumed to be a mutated form of gleisiad, ‘a young salmon’, which was a common metaphor for a clergyman, as noted in GPC 1407. Cf. yntau’n eglwyswr hwnt yw’n gleisiad (‘that churchman yonder is our young salmon’) in Lewys Glyn Cothi’s ode to the abbot of Dewma, GLGC 118.22. It is less likely that this is a mutated form of lleisiad, ‘singer’.

47 rhol  The most common meaning of this loanword from English is a roll of parchment, but in the context of the verb cynhesu, ‘to warm’, a roll of material is probably more appropriate, referring perhaps to care for the sick or aged. See GPC 3093 and cf. CSTB XXV.22, Arwain yr het aur yn rhol (‘Wearing the golden hat as a roll’).

50 cynholion  Neither cynnol nor cynhawl is given in GPC (but note that GGl reads gynhilion here). This may be a made-up word to fulfil the demands of the metre, formed from the root of the verb holi. The translation ‘inquisitions’ is tentative. But it is interesting to note the sense ‘arbiter’ for canol (in the form cenol in sixteenth-century law texts, see GPC 414, and note the reading genolion in Llywelyn Siôn’s texts).

53 Eli  A name for God, see G 468.

54 Rolant  The hero of the Charlemagne cycle.

55 Beli  Beli Mawr son of Mynogan, the last king of Britain before the Romans according to Geoffrey of Monmouth, see TYP3 288–9 and 28.17n.

56 clarai  A borrowing from Middle English clarey, a sweet liquor consisting of a mixture of wine, clarified honey, and various spices, see GPC 490 and OED Online s.v. clary.

58 fflowrestri  This is taken to be a compound word, fflowr (see GPC 1298 s.v. fflŵr2, fflowr) + rhestri, ‘rows of flowers’. The English floristry for the florist’s craft is a recent coinage, but flowretry ‘flowery ornament’ which is attested in the seventeenth century may be relevant, see OED Online s.v. floretry.

60 Gwalchmai  The nephew of King Arthur, see TYP3 367–71. The epithet dafod aur (‘golden-tongued’) which is given to him in some late texts may be relevant to this comparison.

60 festri  From the English vestry, the room in a church where ceremonial robes and communion dishes were kept. In the church at Strata Florida the vestry ran along the length of the southern transept, see Williams 1889: 211.

60 gweilch Mair  Literally ‘Mary’s hawks’, this is taken to be a metaphor for the monks. The cult of the Virgin was particularly important to the Cistercian order.

62 Mael Maelienydd  On this tribal ancestor see Bartrum 1963–4: 96, 114; WCD 437.

70 tref a wneler  The reason for the subjunctive may be that the building work was still going on. Cf. pond da yw’r seiliad in 72.

73 Llywelyn Abbot Rhys’s grandfather, on his mother’s side.

75 Cynfelyn  A saint commemorated at Llangynfelyn in north Ceredigion. The association with Strata Florida is not clear, but he may have been traditionally linked with the whole of Ceredigion since according to one genealogical manuscript he was the grandson of Ceredig ap Cunedda Wledig, see WCD 175.

77 tylodion  This line is noted in GPC 3510 s.v. tlawd as the earliest example of the form with the epenthetic vowel (cf. dled, dyled).

78 herodion  The point of the metaphor is that the poor who thronged to Strata Florida would proclaim Rhys’s generosity far and wide.

Bibliography
Bartrum, P.C. (1963–4), ‘Pedigrees of the Welsh Tribal Patriarchs’, Cylchg LlGC xiii: 93–146
Salisbury, E. (2009), ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar Ganu Guto’r Glyn i Rys, Abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84
Williams, S.W. (1889), The Cistercian Abbey of Strata Florida (London)

Cliciwch ar rif llinell i weld amrywiadau
Image Dialog
Yr Abad Rhys ap Dafydd o Ystrad-fflur, 1430–m. 1440/1

Yr Abad Rhys ap Dafydd o Ystrad-fflur, fl. c.1430–m. 1440/1

Top

Yr Abad Rhys yw gwrthrych cerddi 5–9, a cheir cyfeiriadau eraill ato yn 30.37–8, 46 ac yn 115.25. Ni ddiogelwyd cerddi iddo gan feirdd eraill, ond cyfeirir ato mewn cerddi i’w olynwyr gan Ddafydd Nanmor (DN XXV.8, 64) a Ieuan Deulwyn (ID XXXI.4).

Achres
Yr unig dystiolaeth dros ei ach yw’r cyfeiriadau yng ngherddi Guto, lle nodir mai Dafydd ap Llywelyn oedd enw ei dad (6.11–14; 8.37, 73). Fe’i gelwir hefyd yn ŵyr Domas (7.39), ac mae’n debyg mai tad ei fam oedd hwnnw (ond gw. nodyn esboniadol 7.39).

lineage
Achres yr Abad Rhys ap Dafydd o Ystrad-fflur

Disgrifir Dafydd ap Llywelyn fel [C]aeo lywydd glân (6.12), ac yn y farwnad sonnir am [dd]wyn cywoeth dynion Caeaw (9.6), felly gellir casglu bod Rhys yn hanu o deulu uchelwrol blaenllaw yng nghwmwd Caeo. Ni lwyddwyd i leoli Rhys yn achau P.C. Bartrum (WG1 a WG2), ond mae’n bosibl, fel y dadleuodd Salisbury (2009: 61–2), ei fod yn ŵyr i’r Llywelyn ap Gruffydd Fychan a ddienyddiwyd yn Llanymddyfri yn 1401 am arwain byddin y brenin ar gyfeiliorn yn hytrach nag ar drywydd ei ddau fab a oedd yng nghwmni Owain Glyndŵr (gw. Griffiths: 1972, 367, lle nodir bod Dafydd ap Llywelyn ap Gruffydd Fychan yn fedel Caeo yn 1389–92 ac yn ddirprwy fedel yn 1395–6 a 1400–1). Ni nodir bod gan Lywelyn ap Gruffydd Fychan fab o’r enw Dafydd yn WG1 ‘Selyf’ 6, ond mae’n bosibl ei fod wedi ei hepgor o’r achresi am mai Rhys oedd ei unig fab a hwnnw’n ddi-blant am ei fod yn ŵr eglwysig. Ar y llaw arall, nodir bod gan Lywelyn ap Gruffydd Fychan fab o’r enw Morgan Foethus a fu’n abad Ystrad-fflur. Ni noda Bartrum ei ffynhonnell ar gyfer hynny, ac nid oes ateg yn y rhestrau o abadau, ond mae bylchau yn y rhestrau ar ddiwedd y bedwaredd ganrif ar ddeg a dechrau’r bymthegfed. Dichon hefyd fod dryswch wedi digwydd rhwng Morgan a Rhys gan fod tad Rhys wedi ei hepgor o ach y teulu.

Ei yrfa
Y cyfeiriad cynharaf at Rys fel abad Ystrad-fflur yw un dyddiedig 13 Chwefror 1433 sy’n sôn amdano ymhlith nifer o uchelwyr a oedd i fod yn gyfrifol am sicrhau diogelwch abad y Tŷ Gwyn (CPR 1429–35, 295). Ond mae tystiolaeth fod ei abadaeth wedi dechrau o leiaf dair blynedd cyn hynny. Mewn dogfen ddyddiedig 26 Mawrth 1442, yn amser olynydd Rhys, yr Abad Wiliam Morus, sonnir am gyflwr yr abaty fel hyn (CPR 1441–6, 95–6):The abbot and convent of the house of St. Mary, Stratflure, South Wales, have shown the king that the said house is situated in desolate mountains and has been spoiled by Owen Gleyndour and his company at the time of the Welsh rebellion, the walls of the church excepted, and that it is not probable that the same can be repaired without the king’s aid, and that Richard, late abbot, was deputed as collector of a whole tenth granted to the king by the clergy of the province of Canterbury in his ninth year and to be levied from the untaxed benefices within the archdeaconry of Cardican, in the diocese of St. Davids, and collector of a fourth part of a moiety of a tenth granted by the same on 7 November in the twelfth year and to be levied within the same archdeaconry, and collector of a whole tenth granted by the same on 29 April in the fifteenth year to be levied within the same archdeaconry, and collector of another tenth granted by the same in the eighteenth year, to be levied within the same archdeaconry, and collector of a subsidy granted by the same in the eighth year and to be levied from all chaplains within the same archdeaconry, and that at the time of the levying of the tenth in the eighteenth year the said late abbot was committed to the prison within the castle of Kermerdyn by the king’s officers by reason of divers debts recovered against him and there died.Gwelir bod Rhys (neu Richard fel y’i gelwir yma) yn casglu trethi ar ran y brenin yn wythfed flwyddyn teyrnasiad Henry VI, sef rhwng 1 Medi 1429 a 31 Awst 1430. Gwelir hefyd ei fod wedi ei garcharu yng nghastell Caerfyrddin am ddyledion yn neunawfed flwyddyn Henry VI, sef 1439/40, ac iddo farw yno. Mewn cofnod arall dyddiedig 18 Chwefror 1443 nodir bod ei olynydd, Wiliam Morus, wedi bod yn abad ers dwy flynedd (ibid 151–2), felly gellir casglu i Rys farw tua diwedd 1440 neu ddechrau 1441. Gellir derbyn, felly, y dyddiadau 1430–41 a roddir ar gyfer ei abadaeth gan Williams (2001: 297), a chymryd mai ffurf Saesneg ar Rhys oedd Richard, fel y gwelir yn y ddogfen uchod.

Yn y cywydd am salwch Rhys mae Guto’n annog yr abad i drechu ei salwch drwy ei atgoffa iddo lwyddo i drechu gwrthwynebiad gan abadau a lleygwyr (5.43–56). Sonnir am hawlwyr yn ei erlid, a gallai hynny fod yn gyfeiriad at achos yn 1435 (28 Mai) pan orchmynnwyd iddo ymddangos gerbron Llys y Siawnsri i ateb cyhuddiad o ysbeilio tir ac eiddo abaty Sistersaidd Vale Royal (swydd Gaer) yn Llanbadarn Fawr (CCR; gw. Williams 1962: 241; Salisbury 2009: 67). Cyfeirir hefyd yn llinellau 47–8 at ymgais gan fawrIal i’w ddiswyddo, sef, yn ôl pob tebyg, abad abaty Sistersaidd Glyn-y-groes yng nghwmwd Iâl. Nid oes cofnod o wrthdaro rhwng abadau Ystrad-fflur a Glyn-y-groes yn ystod abadaeth Rhys, ond gwyddys i Siôn ap Rhys, abad Aberconwy, ddifrodi abaty Ystrad-fflur a dwyn gwerth £1,200 o’i eiddo yn 1428 (Robinson 2006: 269). Fel yr awgrymodd Salisbury (2009: 68), mae’n debygol iawn mai Rhys ei hun a fu’n gyfrifol am ddiswyddo’r Abad Siôn a phenodi gŵr o’r enw Dafydd yn ei le yn Aberconwy, merch-abaty Ystrad-fflur, yn 1431. Diau mai gweithredoedd awdurdodol o’r fath sydd gan Guto mewn golwg yma.

Yn ôl Guto roedd Rhys yn ŵr dysgedig, da ei lên (6.20), ac yn ôl pob tebyg mae cerdd 6 yn cyfeirio at ymweliad ganddo â choleg Sistersiaidd Sant Berned a sefydlwyd yn Rhydychen yn 1437. Fel y gwelir yn y dyfyniad uchod, difrodwyd abaty Ystrad-fflur yn ddifrifol yn ystod gwrthryfel Glyndŵr, a thystia Guto i Rys dalu am waith atgyweirio’r adeiladau (8.16–18, 57–8). Dichon mai hyn, yn ogystal â’i haelioni cyffredinol, a fu’n gyfrifol am ei ddyledion erbyn diwedd ei fywyd, fel yr awgryma Guto’n gynnil yn niweddglo ei farwnad (9.75–84).

Llyfryddiaeth
Griffiths, R.A. (1972) The Principality of Wales in the Later Middle Ages: The Structure and Personnel of Government, i: South Wales, 1277–1536 (Cardiff)
Salisbury, E. (2009), ‘ “Y traed ataw a redant”: Golwg ar Ganu Guto’r Glyn i Rys, Abad Ystrad-fflur’, LlCy 32: 58–84
Robinson, D. (2006), The Cistercians in Wales: Architecture and Archaeology 1130–1540 (London)
Williams, D.H. (2001), The Welsh Cistercians (Leominster)
Williams, G. (1962), The Welsh Church from Conquest to Reformation (Cardiff)


Top
  • AASTAnglesey Antiquarian Society and Field Club Transactions, 1913- ŷŵ
  • ActauActauyr Apostolion yn y Testament Newydd
  • ActsThe Acts of the Apostles in the New Testament
  • APD.Gwenallt Jones (gol.), Yr Areithiau Pros (Caerdydd,1934)
  • Arch CambArchaeologia Cambrensis, 1846
  • ArchifMRCronfa Ddata Enwau Lleoedd: Archif Melville Richards / Archif Melville Richards Place-name Database
  • <http://www.e-gymraeg.co.uk/enwaulleoedd/amr>
  • Arm PIfor Williams (gol.), Armes Prydein o Lyfr Taliesin (Caerdydd, 1955)
  • Arm P2Ifor Williams (ed.), Armes Prydain from the Book of Taliesin, English version by Rachel Bromwich (Dublin, 1972)
  • ASCentM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Apocrya Sin Cent (Aberystwyth, 2004)
  • BBwletin y Bwrdd Gwybodau Celtaidd, 1921-93
  • BaLlawysgrif yng nghasgliad Prifysgol Cymru, Bangor
  • Ba(M)Llawysgrif yng nghasgliad Bangor (Mostyn) ym Mhrifysgol Cymru, Bangor
  • BarnwyrLlyfry Barnwyr yn yr Hen Destament
  • BDHenry Lewis (gol.), Brut Dingestow (Caerdydd, 1942)
  • BDeD.Simon Evans, Buchedd Dewi (Caerdydd, 1959)
  • BDGOwen Jones a William Owen (goln.), Barddoniaeth Dafydd ab Gwilym (Llundain, 1789)
  • BeirnJ. Morris Jones, Y Beirniad (1911-20)
  • BettisfieldCasgliad Bettisfield yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / The Bettisfield collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BLLlawysgrifau Ychwanegol yngnghasgliad y Llyfrgell Brydeinig, Llundain / The Additional Manuscripts in the British Library, London
  • BlBGCC Marged Haycock (gol.), Blodeugerdd Barddas o Ganu Crefyddol Cynnar (Llandybe, 1994)
  • Bl BXIV Dafydd Johnston (gol.), Blodeugerdd Barddas o'r Bedwaredd Ganrif arDdeg (Llandybe, 1989)
  • BodLlawysgrif yng nghasgliad Bodewryd, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Abersytwyth / A manuscript in the Bodewryd collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BodWLlawysgrif Gymreig yng nghasgliadLlyfrgell Bodley, Rhydychen / A Welsh manuscript in the Bodleian Library, Oxford
  • 1 BrenhinoeddLlyfr Cyntaf y Brenhinoedd yn yr Hen Desatement
  • 2 BrenhinoeddAil Lyfr y Brenhinoedd yn yr Hen Destament
  • BrenSaesThomas Jones (gol.), Brenhinedd y Saesson (Caerdydd, 1971)
  • BritishHOBritish History Online http://www.british-history.ac.uk>
  • BrMIfor Williams (gol.), Breuddwyd Maxen (Bangor,1908)
  • BrM2Brynley F. Roberts (ed.), Breudwyt Maxen Wledic (Dublin, 2005)
  • BrogLlawysgrif yng nghasgliad Brogyntyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Brogyntyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • BRhMelville Richards (gol.), Breudwyt Ronabwy (Caerdydd, 1948)
  • BTThomasJones (gol.), Brut y Tywysogyon PeniarthMs. 20 (Caerdydd, 1941)
  • BYThomas Jones (gol.), Y Bibyl Ynghymraec (Caerdydd, 1940)
  • ByCyY Bywgraadur Cymreig hyd 1940(Llundain, 1953)
  • ByCy Ar-leinY Bywgraffiadur Ar-lein
  • <http://yba.llgc.org.uk/cy/index.html>
  • CLlawysgrifyn Llyfrgell Ganolog Caerdydd / A manuscript in Cardiff Central Library
  • CAIfor Williams (gol.), Canu Aneirin, (Caerdydd, 1938)
  • CAMBMCatalogueof Additions to the Manuscripts in the British Museum
  • CCJ. Fisher (ed.), The Cefn Coch MSS (Liverpool, 1889)
  • CCRCalendarof the close rolls preserved in the Public Record Office [12721509] (London,1900-63)
  • CDJohn Morris-Jones, Cerdd Dafod (Rhydychen, 1925)
  • CFGMelville Richards, Cystrawen y Frawddeg Gymraeg (ail arg.,Caerdydd, 1970)
  • CLC2Meic Stephens (gol.), Cydymaith i Lenyddiaeth Cymru (ailarg., Caerdydd, 1997)
  • CLlHIfor Williams (gol.), Canu Llywarch Hen (Caerdydd, 1935)
  • CLlLlBrynley F. Roberts (ed.), CyfrancLludd a Llefelys (Dublin, 1975)
  • CMLlawysgrif yng nghasgliad Cwrtmawr, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Cwrtmawrcollection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • CMCSCambridge Medieval Celtic Studies,19811993; Cambrian Medieval CelticStudies, 1993
  • CMOC2Dafydd Johnston (gol.), Canu Maswedd yr Oesoedd Canol (ailarg., Pen-y-bont ar Ogwr, 1998)
  • CO3 Rachel Bromwich a D. Simon Evans(goln.) gyda chymorth D.H. Evans Culhwchac Olwen (Caerdydd, 1997)
  • CPRCalendar of Patent Rolls preserved in the Record Office (London, 18911986)
  • CSTBP.J.Donovan (gol.), Cywyddau Serch y Tri Bedo(Caerdydd, 1982)
  • CTIfor Williams (gol.), Canu Taliesin (Caerdydd, 1960)
  • CTCCatrin T. Beynon Davies, `Cerddir TaiCrefydd (M.A. Cymru [Bangor], 1973)
  • CyY Cymmrodor, The Magazine of the HonourableSociety of Cymmrodorion, 18771951
  • CylchgCHSFeirCylchgrawn Cymdeithas Hanes a Chofnodion Sir Feirion (n)ydd, 1949
  • CylchgHCCylchgrawnHanes Cymru, 1960
  • Cylchg LlGC Cylchgrawn Llyfrgell Genedlaethol Cymru,1939
  • ChOIfor Williams (gol.), Chwedleu Odo (Wrecsam, 1926)
  • 1 Chronicles The First Book of the Chronicles in the Old Testament
  • 2 Chronicles The Second Book of the Chronicles in the Old Testament
  • Datguddiad`Datguddiad Ioan' yn y Testament Newydd
  • DBHenry Lewis a P. Diverres (goln.), Delwy Byd (Caerdydd, 1928)
  • DEThomas Roberts (gol.), Gwaith Dafydd ab Edmwnd (Bangor, 1914)
  • DGAHelenFulton (ed.), Selections from the Dafyddap Gwilym Apocrypha (Llandysul, 1996)
  • DGG Ifor Williams a TRoberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym ai Gyfoeswyr (Bangor, 1914)
  • DGG2Ifor Williams a T. Roberts (goln.), Cywyddau Dafydd ap Gwilym a'i Gyfoeswyr(ail arg., Caerdydd, 1935)
  • DG.netDafydd ap Gwilym.net <http://www.dafyddapgwilym.net>
  • DNThomasRoberts and Ifor Williams (eds.), ThePoetical Works of Dafydd Nanmor (Cardi and London, 1923)
  • DNB2H.C.G. Matthew and B. Harrison (eds.), Oxford Dictionary of National Biography (Oxford, 2004)
  • DNBOnlineOxford Dictionary of National Biography <http://www.oxforddnb.com/>
  • DWBWelsh Biography Online
  • <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • DWHMichael Powell Siddons, The Development of Welsh Heraldry (3vols., Aberystwyth, 19913)
  • L.Dwnn: HVS.R. Meyrick (ed.), Heraldic Visitations of Wales (Llandovery,1846)
  • EANCR.J. Thomas, Enwau Afodyn a Nentydd Cymru Caerdydd, 1938)
  • EEWT.H. Parry-Williams, The English Element in Welsh (Londons, 1923)
  • tudesÉtudes celtiques, 1936
  • EVWM.E. Griths, Early Vaticination in Welsh with English Parallels (Cardi, 1937)
  • EWGTP.C. Bartrum (ed.), Early Welsh Genealogical Tracts (Cardiff, 1966)
  • GJ. Lloyd-Jones (gol.), Geirfa Barddoniaeth Gynnar Gymraeg(Caerdydd, 1931-63)
  • GazMFEWGazetter of Markets and fairs in England and Wales to 1516 <http://www.history.ac.uk/cmh/gaz/gazweb2.html>
  • GBDdGwaith Bleddyn Ddu, gol. R. Iestyn Daniel (Aberystwyth, 1994)
  • GBFRhian M. Andrews et al. (goln.), Gwaith Bleddyn Fardd a Beirdd Eraill AilHanner y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1996)
  • GCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Casnodyn (Aberystwyth, 1999)
  • GCBMiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,i (Caerdydd, 1991)
  • GCBMiiNerys Ann Jones ac Ann Parry Owen (goln.), Gwaith Cynddelw Brydydd Mawr,ii (Caerdydd, 1995)
  • GDBN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Dafydd Benfras ac Eraill o FeirddHanner Cyntaf y Drydedd Ganrif ar Ddeg (Caerdydd, 1995)
  • GDCR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd y Coed a beirdd eraill o LyfrCoch Hergest (Aberystwyth, 2002)
  • GDEpOwen Thomas (gol.), Gwaith Dafydd Epynt (Aberystwyth, 2002)
  • GDG Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym(Caerdydd, 1952)
  • GDG3 Thomas Parry (gol.), Gwaith Dafydd ap Gwilym (trydydd arg., Caerdydd, 1979)
  • GDGorErwain H. Rheinallt (gol.), Gwaith Dafydd Gorlech (Aberystwyth,1997)
  • GDIDA.Eleri Davies (gol.), Gwaith Deio ab Ieuan Du a Gwilym ab Ieuan Hen (Caerdydd, 1992)
  • GDLlW. Leslie Richards (gol.), Gwaith Dafydd Llwyd o Fathafarn(Caerdydd, 1964)
  • Genesis`Llyfr Genesis' yn yr Hen Destament
  • GenesisThe Book of Genesis in the Old Testament
  • GEOR. Geraint Gruydd a Rhiannon Ifans(goln.), Gwaith Einion Oeiriad a Dafydd Ddu o Hiraddug, gol. (Aberystwyth, 1997)
  • GGDTN.G. Costigan (Bosco) et al. (goln.), Gwaith Gruudd ap Dafydd ap Tudur, Gwilym Ddu o Arfon, Trahaearn Brydydd Mawr ac Iorwerth Beli (Aberystwyth, 1995)
  • GGHD.J. Bowen (gol.), Gwaith Gruudd Hiraethog (Caerdydd, 1990)
  • GGGrBarry J. Lewis ac Eurig Salisbury (goln.), Gwaith Gruffudd Gryg(Aberystwyth 2010)
  • GGlJ. Llywelyn Williams ac Ifor Williams (goln.), Gwaith Gutor Glyn (Caerdydd, 1939)
  • GGl2 J. Llywelyn Williams ac Ifor Williams(goln.), Gwaith Guto'r Glyn (ail arg., Caerdydd, 1961)
  • GGLlRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Gruudd Llwyd ar Llygliwiaid Eraill(Aberystwyth, 2000)
  • GGMDiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, i, Canu i deulu Penmynydd (Aberystwyth, 2003)
  • GGMD iiBarry J. Lewis (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, ii, Canu Crefyddol (Aberystwyth, 2005)
  • GGMDiiiAnn Parry Owen (gol.), Gwaith Gruudd ap Maredudd ap Dafydd, iii, Canu Amrywiol (Aberystwyth, 2007)
  • GGrGRhiannon Ifans, Ann Parry Owen,W. Dyfed Rowlands ac Erwain H. Rheinallt (goln.), Gwaith Gronw Gyriog, Iorwerth ab y Cyriog, Mab Clochyddyn, Gruudd ap Tudur Goch ac Ithel Ddu (Aberystwyth, 1997)
  • GHCIslwyn Jones (gol.), Gwaith Hywel Cilan (Caerdydd, 1963)
  • GHCEMHuw Ceiriog Jones (gol.), Gwaith Huw Ceiriog ac Edward Maelor(Caerdydd, 1990)
  • GHDA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Huw ap Dafyddap Llywelyn ap Madog (Aberystwyth, 1995)
  • GHSDylanFoster Evans (gol.), Gwaith Hywel Swrdwala'i deulu (Aberystwyth, 2000)
  • GIBHGwaithIeuan Brydydd Hir (gol.), M. Paul Bryant-Quinn (Aberystwyth, 2000)
  • GIFHowell L. Jones ac E.I. Rowlands(gol.), Gwaith Iorwerth Fynglwyd(Caerdydd, 1975)
  • GIGD.R. Johnston (gol.), Gwaith Iolo Goch (Caerdydd, 1988)
  • GILlFM. Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Ieuan ap Llywelyn Fychan, Ieuan Llwyd Brydydd a Lewys Aled (Aberystwyth, 2003)
  • GIRhR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Ieuan ap Rhydderch (Aberystwyth,2003)
  • GLDA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Lewys Daron (Caerdydd, 1994)
  • GLGCDafydd Johnston (gol.), Gwaith Lewys Glyn Cothi (Caerdydd,1995)
  • GLMEurys I. Rowlands, Gwaith Lewys Mn (Caerdydd, 1975)
  • GLMorgA. CynfaelLake (gol.), Gwaith Lewys Morgannwg (dwy gyfrol, Aberystwyth, 2004)
  • GLlR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Llawdden (Aberystwyth, 2006)
  • GLlBHAnn Parry Owen a Dylan Foster Evans(gol.), Gwaith Llywelyn Brydydd Hoddnant, Dafydd ap Gwilym, Hillyn ac eraill (Aberystwyth, 1996)
  • GLlFKathleen Anne Bramley et al. (gol.), Gwaith Llywelyn Fardd I ac Eraill o Feirdd y Ddeuddegfed Ganrif (Caerdydd, 1994)
  • GLlGDafydd Johnston (gol.), Gwaith Llywelyn Goch ap Meurig Hen(Aberystwyth, 1998)
  • GLlLlElin M. Jones (gol.), Gwaith Llywarch ap Llywelyn `Prydydd y Moch' (Caerdydd, 1989)
  • GMBJ.E. Caerwyn Williams et al. (gol.), Gwaith Meilyr Brydydd a'i Ddisgynyddion (Caerdydd, 1994)
  • GMBrA. Cynfael Lake (gol.), Gwaith Mathau Brwmld (Aberystwyth,2002)
  • GMDHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Madog Dwygraig (Aberystwyth,2006)
  • GMRhEnid Roberts (gol.), Gwaith Mareduddap Rhys ai Gyfoedion (Aberystwyth, 2003)
  • GMWD. Simon Evans, A Grammar of Middle Welsh (Dublin, 1964)
  • GMWLTimothy Lewis, A Glossary of Mediaeval Welsh Law (Manchester,1913)
  • GOE. Bachellery (d.), Loeuvre potique de Gutun Owain(Paris, 19501)
  • GOLlMEurys Rolant (gol.), Gwaith Owain ap Llywelyn ab y Moel(Caerdydd, 1984)
  • GP G.J. Williams ac E.J. Jones (gol.), Gramadegaur Penceirddiaid (Caerdydd,1934)
  • GPBHuw Meirion Edwards (gol.), Gwaith Prydydd Breuan, Rhys ap Dafydd ab Einion, Hywel Ystorm, a cherddi dychan dienw o Lyfr Coch Hergest (Aberystwyth,2000)
  • GPCGeiriadur Prifysgol Cymru (Caerdydd, 1950)
  • GPC2Geiriadur Prifysgol Cymru (ail argraad, Caerdydd, 2003)
  • GPhEM.Paul Bryant-Quinn (gol.), Gwaith Syr Phylib Emlyn, Syr Lewys Meudwy a Mastr Harri ap Hywel (Aberystwyth, 2001)
  • GRhBEurys I. Rowlands (gol.), Gwaith Rhys Brydydd a Rhisiart ap Rhys (Caerdydd,1976)
  • GRhGEDylan Foster Evans (gol.), Gwaith Rhys Goch Eryri (Aberystwyth, 2007)
  • GSCA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin Ceri (Aberystwyth, 1996)
  • GSCyfR. Iestyn Daniel (gol.), Gwaith Dafydd Bach ap Madog Wladaidd 'Sypyn Cyfeiliog a Llywelyn ab y Moel (Aberystwyth, 1998)
  • GSDTRhiannon Ifans (gol.), Gwaith Syr Dafydd Trefor (Aberystwyth, 2005)
  • GSHA.Cynfael Lake (gol.), Gwaith Sin ap Hywel (Aberystwyth, 1999)
  • GSRhNerys Ann Jones ac Erwain Haf Rheinallt(gol.), Gwaith Sefnyn, Rhisierdyn,Gruudd Fychan ap Gruudd ab Ednyfed a Llywarch Bentwrch (Aberystwyth,1995)
  • GSTEnid Roberts (gol.), Gwaith Sin Tudur (2 gyf., Caerdydd,1980)
  • GTPThomas Roberts (gol.), Gwaith Tudur Penllyn ac Ieuan ap TudurPenllyn, gol. (Caerdydd, 1958)
  • GwynLlawysgrif yng nghasgliad J. Gwyneddon Davies, yn Llyfrgell Prifysgol Cymru, Bangor
  • GyBDafydd Johnston (gol.), Galar y Beirdd: Marwnadau Plant/Poets'Grief: Medieval Welsh Elegies for Children (Caerdydd, 1993)
  • HCLlLeslie Harries (gol.), Gwaith Huw Cae Llwyd ac Eraill(Caerdydd, 1953)
  • HPEHistoriaPeredur vab Efrawc, gol. Glenys Witchard Goetinck (Caerdydd, 1976)
  • HPFJ.Y.W. Lloyd, The History of Powys Fadog, (6 vols., London, 18817)
  • IDIfor Williams (gol.), Casgliad o Waith Ieuan Deulwyn (Bangor,1909)
  • IGEHenry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (Bangor, 1925)
  • IGE2Henry Lewis, Thomas Roberts ac IforWilliams (gol.), Cywyddau Iolo Goch acEraill (ail arg., Caerdydd, 1937)
  • IGPDafydd Johnston (ed.), Iolo Goch: Poems (Llandysul, 1993)
  • Ioan`Yr Efengyl yn l Sant Ioan' yn y Testament Newydd
  • JMHRSJournalof the Merioneth Historical and Record Society, 1949
  • JohnThe Gospel according to John in theNew Testament
  • JudgesThe Book of Judges in the Old Testament
  • KAA 2Patricia Williams (gol.), Kedymdeithyas Amlyn ac Amic (Caerdydd,1982)
  • 1 KingsThe First Book of the Kings in the Old Testament
  • 2 KingsThe Second Book of the Kings in the Old Testament
  • LBSS. Baring-Gould and J. Fisher, The Lives of the British Saints (4vols., London, 190713)
  • Luc`Yr Efengyl yn l Sant Luc' yn yTestament Newydd
  • LukeThe Gospel according to Luke in theNew Testament
  • LlAJ. Morris Jones and John Rhŷs (eds.), The Elucidarium from Llyvyr Agkyr Llandewivrevi (Oxford, 1894)
  • LlBS.J. Williams a J.E. Powell (gol.), Cyfreithiau Hywel Dda yn l Llyfr Blegywryd(Caerdydd, 1942)
  • LlCyLlnCymru, 1950
  • LlGCLlawysgrif yng nghasgliad Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the collection of theNational Library of Wales, Aberystwyth
  • LlIAled Rhys Wiliam (ed.), Llyfr Iorwerth (Cardi, 1960)
  • LlstLlawysgrif yng nghasgliad Llanstephan, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Llanstephan collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Marc`Yr Efengyl yn l Sant Marc' yn y Testament Newydd
  • MarkThe Gospel according to Mark in the New Testament
  • Mathew`Yr Efengyl yn l Sant Mathew' yn y Testament Newydd
  • MatthewThe Gospel according to Matthew in the New Testament
  • MCFY Mynegai i Farddoniaeth Gymraeg y Llawysgrifau / The Index to Welsh Poetry inManuscript
  • <http://maldwyn.llgc.org.uk>
  • MEDMiddle English Dictionary (Michigan, 1963)
  • MonWMonastic Wales <http://www.monasticwales.org>
  • MontCollCollections Historical and Archaeological... by the Powysland Club, 1868
  • MosLlawysgrif yng nghasgliad Mostyn, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Mostyn collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • MWMDaniel Huws, Medieval Welsh Manuscripts (Cardiand Aberystwyth, 2000)
  • NCENewCatholic Encyclopaedia (New York, 1967-79)
  • NCLWMeic Stephens (ed.), The New Companion to the Literature of Wales(Cardiff, 1998)
  • NLWJNational Library of Wales Journal, 1939
  • OBWVThomasParry (ed.), The Oxford Book of Welsh Verse (Oxford, 1976)
  • OCD3Simon Hornblower and Antony Spawforth(eds.), The Oxford Classical Dictionary(third ed., Oxford, 1996)
  • ODCC3F.L. Cross and E.A. Livingstone (eds.), The Oxford Dictionary of the Christian Church (third ed., Oxford, 1967, revised 2005)
  • OED2The Oxford English Dictionary (second ed., Oxford, 1989)
  • OED OnlineThe Oxford English Dictionary
  • <http://www.oed.com>
  • PACFJ.E. Griffith, Pedigrees of Anglesey and Carnarvonshire Families (Bangor, 1914)
  • PenLlawysgrif yng nghasgliad Peniarth, ynLlyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Peniarth collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • Peniarth49E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 49 (Caerdydd, 1929)
  • Peniarth67E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (ed.), Peniarth 67 (Cardiff, 1918)
  • Peniarth76E. Stanton Roberts a W.J. Gruffydd (gol.), Peniarth 76 (Caerdydd, 1927)
  • PKM Ifor Williams (gol.), Pedeir Keinc y Mabinogi (Caerdydd, 1930)
  • PsalsmThe Psalms in the Old Testament
  • RBJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Bruts from the Red Book of Hergest (Oxford, 1890)
  • RCAHM (Anglesey)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Anglesey (London, 1937)
  • RCAHM (Caernarvonshire) An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Caernarvonshire (3 vols.,London, 1956, 1960, 1964)
  • RCAHM (Flint)An Inventory of the Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire, Vol II: County of Flint (London, 1912)
  • RCAHM (Merionethshire) An Inventory of Ancient Monuments in Wales and Monmouthshire: Merionethshire (London, 1921)
  • RepWMDaniel Huws, Repertory of Welsh Manuscripts (iw gyhoeddi)
  • RevelationThe Revelation to John in the New Testament
  • RMJohn Rhs and J. Gwenogvryn Evans(eds.), The Text of the Mabinogion from the Red Book of Hergest(Oxford, 1887)
  • RWMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), Report on Manuscripts in the Welsh Language(London, 18981910)
  • SalmauLlyfr y Salmau yn yr Hen Destament
  • SCStudiaCeltica, 1966
  • SoldierLMEThe Soldier in later Medieval England
  • <http://www.medievalsoldier.org>
  • StoweLlawysgrif o gasgliad Stowe yn yLlyfrgell Brydeinig
  • TAT. Gwynn Jones (gol.), Gwaith Tudur Aled (Caerdydd, 1926)
  • TCT.J.Morgan, Y Treigladau au Cystrawen (Caerdydd,1952)
  • TCHSTransactionsof the Caernarvonshire Historical Society, 1939
  • TCHSDdTrafodionCymdeithas Hanes Sir Ddinbych, 1952
  • TCHSGTrafodion Cymdeithas Hanes Sir Gaernarfon,1939
  • TDHSTransactionsof the Denbighshire Historical Society, 1952
  • THSCTheTransactions of the Honourable Society of Cymmrodorion, 1892/3
  • TLlMG.J. Williams, Traddodiad Llenyddol Morgannwg (Caerdydd, 1948)
  • TYP3Rachel Bromwich (ed.), Trioedd Ynys Prydein: The Triads of the Island of Britain (third ed., Cardi, 2006)
  • WATU Melville Richards, Welsh Administrative and TerritorialUnits (Cardi, 1969)
  • WBOnlineWelsh Biography Online <http://yba.llgc.org.uk/en/index.html>
  • WCDP.C. Bartrum, A Welsh Classical Dictionary: People in History and Legend up to about A.D. 1000 (Aberystwyth, 1993)
  • WGJ. Morris Jones, A Welsh Grammar (Oxford, 1913)
  • WG1P.C.Bartrum, Welsh Genealogies AD 300-1400 (Cardiff, 1974)
  • WG2P.C. Bartrum, Welsh Genealogies AD 1400-1500 (Aberystwyth, 1983)
  • WHRThe Welsh History Review, 1960-
  • WMJ. Gwenogvryn Evans (ed.), The White Book Mabinogion (Pwllheli,1907; adargraffiad, Caerdydd, 1973)
  • WyLlawysgrif yng nghasgliad Wynnstay, yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth / A manuscript in the Wynnstay collection at the National Library of Wales, Aberystwyth
  • YBJ.E. Caerwyn Williams (gol.), Ysgrifau Beirniadol, (Dinbych, 1965 )
  • YBHMorgan Watkin (gol.),Ystorya Bown de Hamtwn, (Caerdydd, 1958)
  • YCM2Stephen J. Williams (gol.), Ystorya de Carolo Magno (ail arg.,Caerdydd, 1968)
  • YER. Iestyn Daniel (gol.), Ymborth yr Enaid (Caerdydd, 1995)
  • YEPWCGruffydd Aled Williams (gol.), Ymryson Edmwnd Prys a Wiliam Cynwal (Caerdydd, 1986)
  • YGIVGwilymLloyd Edwards (gol.), Ystorya Gwlat Ieuan Vendigeit (Caerdydd, 1999)
  • YMThA.O.H. Jarman (gol.), Ymddiddan Myrddin a Thaliesin (Caerdydd, 1951)